Κλείνουν φέτος 45 χρόνια από την δημιουργία του «Αντρέι Ρουμπλιώφ» του Αντρέι Ταρκόφσκι. Μιας ταινίας που κυνηγήθηκε από το Σοβιετικό καθεστώς για να αναγνωρισθεί ως ένα από τα κορυφαία επιτεύγματα του παγκόσμιου κινηματογράφου και ως η σημαντικότερη χριστιανική ταινία όλων των εποχών. Μέρες που είναι, ευκαιρία να μιλήσουμε για αυτήν. Αξίζει όμως να δούμε πρώτα το πνευματικό περιβάλλον μέσα στο οποίο γυρίσθηκε.
Το 1953, ο Στάλιν, ο άνθρωπος που υπήρξε ο μεγαλύτερος διώκτης της Ρωσικής Ορθοδοξίας, αλλά και εκείνος που επαναλειτούργησε το Πατριαρχείο της Μόσχας, πεθαίνει. Με την άνοδο στην εξουσία του Χρουτσώφ, αρχίζουν να λιώνουν οι πάγοι του Σταλινισμού. Παρ’ όλο που υπήρξαν και τότε διώξεις της Εκκλησίας, το ΚΚΣΕ θα προωθεί κάποιες πλευρές της Ορθοδοξίας για την δημιουργία πατριωτικού αισθήματος και εθνικής ταυτότητας. Μια τακτική που ξεκίνησε ο Στάλιν μετά τον «Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο».
Είναι επίσης η πρώτη φορά που οι Ρώσοι καλλιτέχνες άρχισαν να ξεφεύγουν από τις παραμέτρους του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Ίσως κανένας δεν αρνήθηκε τόσο την ιδεολογία του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, όσο ο Αντρέι Ταρκόφσκι. Όχι μόνο αποδεχόταν την θεωρία του auteur, ότι οι ταινίες αποτελούν το όχημα για το προσωπικό όραμα του σκηνοθέτη-δημιουργού, αλλά για αυτόν υπάρχει ένας δεσμός ανάμεσα στην τέχνη και την θρησκευτική εμπειρία.
Όπως έγραφε και ο ίδιος στο «Σμιλεύοντας τον Χρόνο», «σκοπός της Τέχνης είναι να ωθήσει τον θεατή να παλέψει με τα κρίσιμα προβλήματα της ύπαρξης του» και «στην πιο μεγαλειώδη της μορφή να είναι φορέας του Μεταφυσικού και να κάνει τον θεατή να βιώσει μια θρησκευτική επιφοίτηση». Και καμία του ταινία δεν εκφράζει καλύτερα αυτές τις απόψεις από τον «Αντρέι Ρουμπλιώφ: Τα κατά Αντρέι Πάθη», το αριστούργημα του.
Παρόλο τον τίτλο της, η ταινία σε σενάριο Ταρκόφσκι και Αντρέι Κοντσαλόφσκι («Σιβηριάδα», «Το Τραίνο της μεγάλης φυγής») δεν αποτελεί μια κλασσική βιογραφία με θέμα τον πιο διάσημο αγιογράφο της Ρωσίας (περίπου 1360-1430). Είναι στην ουσία ένας μεταφυσικός στοχασμός που παίρνει την ζωή του Ρουμπλιώφ ως αφετηρία και μόνο. Αποτελείται δε από επτά επιφανειακά μη συνδεδεμένα μεταξύ τους επεισόδια μέσα στο οποίο ο μοναχός-αγιογράφος βιώνει σαρκικούς και πνευματικούς πειρασμούς και κινδυνεύει να χάσει την τέχνη και την Πίστη του. Από την άλλη, ο Ρουμπλιώφ ζει σε ένα Μογγολικό ζυγό, ο οποίος δεν διαφέρει από τον ζυγό που ο ίδιος ο Ταρκόφσκι ζούσε κάτω από το Σοβιετικό καθεστώς.
Απ’ εξαρχής, ο Ταρκόφσκι ταυτίζεται με τον ήρωα του για αυτό και ονομάζει την ταινία «Τα κατά Αντρέι Πάθη». Όμως παρόλο που υποτίθεται ότι ο Ρουμπλιώφ είναι μοναχός, ο Ταρκόφσκι τον βγάζει από το μοναστήρι, αφενός για να τον χρησιμοποιήσει ως θεατή και από την άλλη να τον κολάζει, έτσι ώστε να χάνει και να ξανακερδίζει την Πίστη του.
Ο Ρουμπλιώφ παρατηρεί την δυστυχία της Μάνας Ρωσίας στην διάρκεια εισβολής των Ταρτάρων και της εσωτερικής σύγκρουσης ανάμεσα στο Κράτος, την Εκκλησία και τον λαό, πολύ πριν αυτά γίνουν ένα την χρυσή εποχή των Τσάρων (1547-1721) και της Ρωσικής Αυτοκρατορίας (1721-1917). Όπως γράφει ξανά στο «Σμιλεύοντας τον Χρόνο», η λύση σε αυτό το πρόβλημα δίνεται από το πιο διάσημο έργο του Ρουμπλιώφ, την «Αγία Τριάδα» που είναι «η επιτομή του ιδανικού της αδελφοσύνης, της αγάπης και της σιωπηλής αγιοσύνης και αυτή υπήρξε η βάση για το σενάριο».
Τρεις είναι οι κυριότερες σκηνές της ταινίας. Στην πρώτη συλλαμβάνεται ένα βράδυ που οι παγανιστές γιορτάζουν την γιορτή της Αγάπης τρέχοντας γυμνοί στο δάσος. Οι παγανιστές τον δένουν μέσα σε ένα σπίτι σε στάση σταυρού. Είναι η σκηνή που ο Αντρέι ταυτίζεται με τον Χριστό, αλλά και τα βάσανα του κόσμου. Θα ακολουθήσει μια σκηνή σαρκικού πειρασμού, όπου μια αρχαιόθρησκη, αφού πρώτα τον φιλήσει παθιασμένα στο στόμα, ξέροντας ότι είναι μοναχός, ακριβώς μετά θα τον απελευθερώσει.
Το επεισόδιο της εισβολής των Ταρτάρων θα του θέσει το ερώτημα ποια πρέπει να είναι η σχέση του καλλιτέχνη με τον γύρω κόσμο. Πρέπει να συμμετέχει την Ιστορία η απλώς να παρατηρεί; Σε αυτό το επεισόδιο, ο Ρουμπλιώφ, θέλοντας να σώσει μια γυναίκα από βιασμό, θα αναγκασθεί να σκοτώσει.
Αυτό βέβαια είναι σοβαρό αμάρτημα και θα ωθήσει τον Ρουμπλιώφ να μην ξαναμιλήσει και να μην ζωγραφίσει για χρόνια. Μόνο όταν γίνει ένα θαύμα με ένα νεαρό τεχνίτη και την καμπάνα του χωριού, μια ιστορία, όπου κυριαρχούν η αλαζονεία και η άρνηση της, η διαίσθηση και η δραματική προσευχή, είναι που ο Ρουμπλιώφ θα δεχθεί να ξαναχρησιμοποιήσει το τάλαντο που του έδωσε ο Θεός.
Για την δημιουργία ενός πραγματικά χριστιανικού κινηματογράφου, ο Ταρκόφσκι δεν διηγείται ιστορίες από την Βίβλο, όπως έκαναν ο Σεσίλ ντε Μιλ στις «Δέκα Εντολές», η ο Τζεφιρέλι στο «Ο Ιησούς από την Ναζαρέτ». Αντίθετα, υιοθετεί ένα δωρικό, μεταφυσικό στυλ σκηνοθεσίας, που θυμίζει τον Ρομπέρ Μπρεσόν, τον κορυφαίο χριστιανό σκηνοθέτη της Δύσης. Σε αυτό το στυλ, η μεταφυσική δεν είναι μέρος της ταινίας, είναι η ταινία. Οι ήρωες του συζητούν, προβληματίζονται πάνω στον Θεό, την Πίστη, την Τέχνη και αλλάζουν σιγά-σιγά πνευματικά, αλλά και δείχνουν την πτωτική τους φύση. Όπως έχει γραφεί, «ο Ταρκόφσκυ σκηνοθετεί αυτό που δεν μπορεί να ιδωθεί, αυτό που δεν μπορεί να λεχθεί».
Στην πραγματικότητα ο «Αντρέι Ρουμπλιώφ» αποτελεί μια Ορθόδοξη απάντηση σε μια από τις πλέον αγαπημένες ταινίες του Ταρκόφσκι, την «Έβδομη Σφραγίδα» του Μπέργκμαν. Αμφότερες οι ταινίες είναι τοποθετημένες στον Μεσαίωνα και οι ήρωες θέτουν το πρόβλημα της ύπαρξης Θεού και Πίστης. Σε μια εποχή που ο έγχρωμος κινηματογράφος κυριαρχούσε, τόσο ο Μπέργκμαν, όσο και ο Ταρκόφσκυ, χρησιμοποιούσαν το ασπρόμαυρο φιλμ για να δείξουν την πνευματική κρίση των ηρώων τους. Όμως οι περισσότεροι ήρωες του Μπέργκμαν αδυνατούν να πιστέψουν και ο θάνατος έρχεται ως λύτρωση στο υπαρξιακό τους πρόβλημα. Αντίθετα ο ήρωας του Ταρκόφσκυ βρίσκει λύση και λύτρωση στις ιδέες της κοινότητας, της Πίστης και της μεταμέλειας.
Από την στιγμή που ο Μπέργκμαν δεν βρίσκει απάντηση στο θέμα του, διατηρεί το ασπρόμαυρο, ενώ ο Ταρκόφσκυ στο τελευταίο μέρος ξεσπά σε μια έγχρωμη φωταψία με τα έργα του ίδιου του Ρουμπλιώφ, που εκπροσωπούν «το ιδανικό της αδελφότητας, της αγάπης και της σιωπηλής αγιοσύνης».
Αυτή η κορυφαία ταινία που εξέφραζε όσο καμία την εθνική ταυτότητα της παραδοσιακή Ρωσίας και που έβαζε την Ορθοδοξία στο επίκεντρο της Ρώσικης ζωής, δεν μπορούσε παρά να κυνηγηθεί επί σοβιετικού καθεστώτος. Επίσης κυνηγήθηκε για τον λόγο ότι παρέπεμπε στο αυταρχικό καθεστώς στο οποίο ζούσαν οι καλλιτέχνες στην Σοβιετική Ένωση, αλλά και για την ρεαλιστική απεικόνιση της βίας.
Έτσι, παρόλο που ο «Αντρέι Ρουμπλιώφ γυρίσθηκε το 1966 και διαρκούσε 205 λεπτά, δεν προβλήθηκε στην ΕΣΣΔ. Το 1969 προβλήθηκε στην κόπια των 185 λεπτών στο Φεστιβάλ Καννών, όπου κέρδισε το μεγάλο βραβείο της Διεθνούς Ένωσης Κριτικών (FRIPESCI). Η Σοβιετική κυβέρνηση προσπάθησε να εμποδίσει την προβολή της στην Γαλλία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, αλλά απέτυχε. Τελικά μετά από πίεση διασημοτήτων όπως ο Ντμίτρι Σοστακοβιτς και ο διάσημος σκηνοθέτης Γκριγκόρι Κοζίντσεφ («Άμλετ», «Νέα Βαβυλωνία») το 1971 προβλήθηκε στην Σοβιετική Ένωση η «βερσιόν» των 185 λεπτών. Αυτή είναι τελικά που ο Ταρκόφσκυ θεωρούσε ως καλύτερη «βερσιόν».
Σήμερα, ο «Αντρέι Ρουμπλιώφ» θεωρείται η σημαντικότερη ταινία του ρωσικού κινηματογράφου μαζί με το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» του Αϊζενστάιν και το «Χρώμα του Ροδιού» του Παρατζάνωφ. Επίσης πολλοί είναι εκείνοι που τον θεωρούν το κορυφαίο επίτευγμα του διεθνούς κινηματογράφου, ενώ βρίσκεται στην κορυφή της προτεινόμενης Κινηματογραφικής Λίστας του Βατικανού. Άποψη την οποία συμμερίζονται και οι χριστιανοί κριτικοί της Αμερικής.
Σε μια εβδομάδα όπου η τηλεόραση μας βομβαρδίζει με ψευτοβιβλικά έπη, καλό είναι να αναζητήσετε τον «Αντρέι Ρουμπλιώφ» (Ama Films) στα βιντεοκλάμπ για μια σπάνια πνευματική εμπειρία.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο φύλλο της 16ης Απριλίου 2011 της εφημερίδας Ελεύθερος Κόσμος.
Αντρέϊ Ρουμπλιόφ: Αγιογράφος του Μεσαίωνα ή Βόρειος Αναγεννησιακός;
ΑπάντησηΔιαγραφήhttp://nigromont.wordpress.com/2013/02/28/%ce%b1%ce%bd%cf%84%cf%81%ce%ad%cf%8a-%cf%81%ce%bf%cf%85%ce%bc%cf%80%ce%bb%ce%b9%cf%8c%cf%86-%ce%b1%ce%b3%ce%b9%ce%bf%ce%b3%cf%81%ce%ac%cf%86%ce%bf%cf%82-%cf%84%ce%bf%cf%85-%ce%bc%ce%b5%cf%83%ce%b1/