ΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ THΣ ΜΑΝΗΣ

           Η ΜΑΝΗ, περιοχή απόμερη, βραχώδης και δυσπρόσιτη άργησε να επισύρει το ενδιαφέρον των αρχαιολόγων. Το μεγαλύτερο τμήμα της ανήκει στο νομό Λακωνίας, αλλά από τους ντόπιους ο χώρος της διακρίνεται σε Μέσα Μάνη ή αποσκιαδερή, Κάτω Μάνη ή προσηλιακή και Έξω Μάνη που υπάγεται σήμερα στο Νομό Μεσσηνίας. Καθώς δεν κατοικήθηκε ποτέ από Τούρκους, η Μάνη διέσωσε τα βυζαντινά, χριστιανικά της μνημεία. Και είναι πολλά, περισσότερα από όσα συναντούμε σε άλλα τμήματα της Ελλάδος. Από τις τρεις υποδιαιρέσεις, πιο πολλά βρίσκουμε στη Μέσα Μάνη.

Από τις σπουδαιότερες εκκλησίες στη Μέσα Μάνη είναι ο ναός των Αγίων Σεργίου και Βάκχου (Τρουλωτή) της Κίττας (αρχές 12ου αι.).

 

       Παλιότερα πίστευαν πως η Μάνη άργησε να ασπασθεί τον χριστιανισμό. Δέχονταν ότι τούτο γίνηκε μόλις τον 9ο αι., όταν βασίλευε στο Βυζάντιο ο Βασίλειος Α΄ ο Μακεδόνας. Όμως οι πρόσφατες ανασκαφές έδειξαν πως η γνώμη ήταν λαθεμένη. Η αρχαιολογική έρευνα έφερε στο φως παλαιοχριστιανικές βασιλικές του πέμπτου και έκτου αιώνα στην αρχαία Καινήπολη, σημερινή Κυπάρισσο κι ακόμη στα χωριά Άλυκα και Παλιόχωρα, στο ακρωτήρι Τηγάνι και στο Γύθειο, την πρωτεύουσα της Μάνης. Στη Μέση Μάνη επισημάνθηκε ναός, ο Αγιος Προκόπιος, που τα υπολείμματα των παλαιότερων τοιχογραφιών του ανάγονται στην περίοδο της εικονομαχίας. Πολλές μικρές εκκλησίες του τόπου, χτισμένες με τεφρούς ογκόλιθους, αρκετές φορές δίχως πηλό στους αρμούς, δεν ξεχωρίζουν από τους ριζιμιούς βράχους. Οι πολλές είναι μονοκάμαρες. Υπάρχουν όμως και μεγαλύτερες, συνθετότερων αρχιτεκτονικών τύπων, σταυροειδείς, τρουλαίες, με δύο ή τέσσερις κολώνες, κτίσματα ίσως αρχόντων, γαιοκτημόνων του τόπου.

Ναός της Επισκοπής. Ο Άγιος Γουρίας (γύρω στα 1200).

 

          Έχουν μαρμάρινους, ανάγλυπτους διακοσμητικούς ελκυστήρες, μοναδικούς στην Ελλάδα και τέμπλα μαρμάρινα, ανάγλυπτα, διαλυμένα σήμερα, βορά των αρχαιοκάπηλων, καθώς οι ναοί βρίσκονται αφύλακτοι σε έρημα τώρα χωριά. Επιτέλους είναι καιρός τα γλυπτά αυτά να συγκεντρωθούν σε Μουσείο, που θα ιδρυθεί στον τόπο. Ένας πρόεδρος της Κοινότητας Αρεοπόλεως είχεν άλλοτε προσφέρει στην Αρχαιολογική Υπηρεσία ένα κοινοτικό πύργο με ευρύχωρη αυλή υπό τον όρο η υπηρεσία να τον επισκευάσει και να γίνει Μουσείο. Διχογνωμίες στο τότε Αρχαιολογικό Συμβούλιο επέτρεψαν στον Μανιάτη -εκείνη την εποχή- Γενικό Γραμματέα Τουρισμού να τον αναστηλώσει, μεταβάλλοντας τον σε ξενώνα. Έτσι η Μάνη μένει ακόμη χωρίς Μουσείο.
 Από τις σπουδαιότερες εκκλησίες του τόπου είναι στη Μέσα Μάνη ο Σωτήρας της Γαρδενίτσας, ο Αϊ-Στράτηγος Μπουλαριών, ο Άγιος Σέργιος και Βάκχος (Τρουλωτή) της Κίττας, οι Ασώματοι στο βουνό Χελιδόνι, οι Ταξιάρχες του Γκλέζου και της Χαρούδας, η Αγ. Βαρβάρα του χωριού Έρημος, η Επισκοπή κοντά στον συνοικισμό Αϊ-Γιώργης, ο Άγιος Δημήτριος Λίμπερδου στην Κάτω Μάνη και στην Έξω Μάνη ο κουκλίστικος ναός της Μεταμορφώσεως στη Νομιτζή με τα περίεργης γλυπτής διακόσμησης επιθήματα των κιόνων του, οι ναοί του Αγίου Νικολάου Καμπινάρη στην Πλάτσα, του Αγίου Πέτρου και του Αϊ-Γιάννη στη Μεγάλη Καστανιά.

Ναός των Αγίων Θεοδώρων Καφιόνας. Οι Εβραίοι της Βαϊοφόρου και ο Χριστός της Καθόδου στον Άδη (Αναστάσεως), 1263-64.
 

           Ας σημειωθεί πως τα μαρμάρινα τέμπλα μερικών από τους ναούς αυτούς είναι μοναδικά στον ελλαδικό χώρο κατά τον τύπο τους.
 Πολλές βυζαντινές εκκλησίες της Μάνης διασώζουν τις τοιχογραφίες των. Από τον δέκατο αιώνα ο Άγιος Πέτρος της Παλιόχωρας, ο Άγιος Παντελεήμων των Μπουλαριών, ο Άγιος Φίλιππος των Κορογωνιάνικων (της προσηλιακής Μάνης), από το τέλος του 12ου αι. ο Αϊ-Στρατηγός (Μιχαήλ Αρχιστράτηγος) Μπουλαριών, γύρω στα 1200 ο ναός της Επισκοπής με τις ωραίες, μάλλον Κωνσταντινουπολίτικες τοιχογραφίες (εικ. 2, 3), εκ των οποίων πολλές και εν μέρει ασυνήθιστες είναι εμπνευσμένες απο το συναξάρι του Αγίου Γεωργίου, στον οποίο ήταν αφιερωμένος ο ναός.
 Ο αριθμός των τοιχογραφιών αυξάνει κατά τον 13ο αι. Φαίνεται πως εκείνα τα χρόνια πλήθυναν οι κάτοικοι της περιοχής. Ίσως στον δυσπρόσιτο τόπο κατέφυγαν κάτοικοι της άλλης Πελοποννήσου, αποφεύγοντας την Φραγκική κατάκτηση.

ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ

          Οι τοιχογραφίες του Αγίου Πέτρου Γαρδενίτσας των αρχών του 13ου αι. διακρίνονται για τη λαϊκή σοφία τους, ενώ οι Απόστολοι της Ανάληψης του ερημικού ναού της Αγήτριας (Οδηγήτριας), κοντά στο μικρό χωριό της Αγίας Κυριακής, θυμίζουν τους μεγάλης βυζαντινής τέχνης Αποστόλους στον τρούλο του ναού των Αγίων Αποστόλων στο Pec της Σερβίας.
 Καλής τέχνης τοιχογραφίες είναι και όσες διακοσμούν τον Αγιο Γεώργιο της Καρύνιας (1281), ενώ δεν υστερούν πολύ οι σωζόμενες στο αυτοτελές εκκλησάκι των Αγίων Αναργύρων Κηπούλας (1265), έργο του ιστοριογράφου Νικολάου και του αυταδέλφου και μαθητή του Θεοδώρου «από χώρας Ρετζήτζας».

Ναός της Επισκοπής. Άγγελοι της Αναλήψεως (γύρω στο 1200).

           Ο ναός έγινε από τις δωρεές πολλών ιερέων και πτωχών χωρικών, που συνεισέφεραν ο καθένας ακόμη και «ήμισυ νόμισμα». Δωρητές άλλου ναού, του Μιχαήλ Αρχαγγέλου στο χωριό Πολεμίτας (1278) προσέφεραν για το ναό κι ένα δένδρο, «ελαίαν μίαν». Αυτές οι πενιχρές προσφορές λένε πολλά για την οικονομική κατάσταση των κατοίκων της περιοχής. Ιδιαίτερου ενδιαφέροντος είναι οι τοιχογραφίες του ναού των Αγίων Θεοδώρων Καφιόνας, για τις οποίες φρόντισεν ο επίσκοπος Βελιγοστής Γεώργιος. 
Κατά το 1263 στάλθηκεν από την Κωνσταντινούπολη στο Μωρηά ο αδελφός του αυτοκράτορα Μιχαήλ Παλαιολόγου σεβαστοκράτωρ Κωνσταντίνος, για να διώξει τους Φράγκους από την Πελοπόννησο. Ο Κωνσταντίνος μνημονεύεται στην επιγραφή του ναού ως «ηγεμονεύων της Πολυποννήσου». 
Ο αυτοκρατορικός πρίγκιπας προσπάθησε στη Μάνη να εξαγείρει τους κατοίκους εναντίον των Φράγκων. Φαίνεται πως μεταξύ των στρατιωτών που ήρθαν από την πρωτεύουσα υπήρχαν και ζωγράφοι, που θα διακόσμησαν εκ νέου το ναό των Αγίων Θεοδώρων κατά το καινούργιο ύφος της Βυζαντινής ζωγραφικής, που οι σύγχρονοι μας αποκαλούν βαρύ στυλ. Ρεαλίζουσες τοιχογραφίες ξεχωρίζουν και στο ναό του Αγίου Νικολάου Πλάτσας, που ανακαίνισε το 1338 ο «πανσέβαστος τζαούσιος του δρόγγου των Μελιγγών Κωνσταντίνος ο Σπανής».
 Οι Μελιγγοί του Ταϋγέτου ήσαν Σλαύοι κι έχω τη γνώμη πως για τον εκχριστιανισμό τους εργάστηκεν ο πολιούχος της Σπάρτης όσιος Νίκων ο Μετανοείτε. Εξαιρετικής τέχνης -θυμίζουν την Περίβλεπτο του Μυστρά, στο τρίτο τέταρτο του 14ου αι.- είναι οι τοιχογραφίες του Αγίου Γεωργίου στο χωριό της Μέσα Μάνης Νικάντρι.

ΦΟΡΗΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ

         Την παρουσία φορητών εικόνων βυζαντινής εποχής δεν διαπίστωσα στη Μάνη κατά τις πολύχρονες έρευνες μου στον τόπο. Αντίθετα, υπάρχουν εικόνες μεταβυζαντινών χρόνων και μάλιστα ακόμη και της πρώτης τριακονταετίας του 19ου αι., όπως είναι τα καλής τέχνης έργα του λίγο μυστηριώδους Ι.Π.Μ., που όπως φαίνεται ανήκε στη μεγάλη οικογένεια των Μαυρομιχαλέων. 
Κατά τους χρόνους μετά την άλωση εξακολουθούσαν στη Μάνη να χτίζουν πολλούς ναούς και να τους διακοσμούν με τοιχογραφίες λαϊκού συνήθως ύφους και μάλιστα αρκετές με υπογραφή των ζωγράφων. 
Ο λόγος γι' αυτές θα έπαιρνε πολύ μάκρος. Περιορίζομαι να μνημονεύσω απλά τους ναούς του Αγίου Σπυρίδωνα στην Καρδαμύλη, της Κοιμήσεως στην Πλάτσα, των Αγίων Θεοδώρων στον Κάμπο Αβιας, τα μοναστήρια Ντεκούλου (1765) στο Οίτυλο, των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στην Καστανιά, του Προφήτη Ηλία των Καλλιανέικων, της Φανερωμένης μεταξύ Σαϊδόνας και Μεγάλης Καστανιάς, της Μονής Καβελλάρη. Τέλος πρέπει να λεχθεί ότι πολλές εκκλησίες της Έξω Μάνης διασώζουν αξιόλογα ξυλόγλυπτα τέμπλα.

 Ν.Δ. ΔΡΑΝΔΑΚΗΣ (Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ 21.11.1993) /ΠΗΓΗ