Οι Μεγάλες και Βασιλικές Ώρες της παραμονής των Θεοφανείων

Γεωργίου Ζαραβέλα,Θεολόγου,ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

 Το τέλος της περιόδου του Αγίου Δωδεκαημέρου, δηλαδή του εορταστικού κύκλου των Επιφανείων του ενανθρωπήσαντος Υιού και Λόγου του Θεού, του Ιησού Χριστού, επιστέφεται στο εορτολόγιο της Ανατολικής Εκκλησίας από την εορτή των Θεοφανείων ή κοινώς των Φώτων. Η ημέρα αυτή φέρνει στο προσκήνιο τη Βάπτιση του Κυρίου σε ηλικία τριάντα ετών, από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, στον Ιορδάνη ποταμό. Ιδιαίτερο στοιχείο του εκκλησιαστικού εορτασμού των Φώτων αποτελεί η τέλεση της ακολουθίας των Μεγάλων και Βασιλικών Ωρών, την παραμονή των Θεοφανείων.

Η ακολουθία αυτή στην πραγματικότητα δεν είναι μία και ενιαία, αλλά σύνολο τεσσάρων επιμέρους ακολουθιών. Η τέλεση όμως, και των τεσσάρων συνημμένα και μάλιστα χωρίς διακριτή απόλυση και έναρξη μεταξύ τους, οδήγησε στη θεώρησή τους ως μίας ακολουθίας. Οι ακολουθίες αυτές είναι η Πρώτη, Τρίτη, Έκτη και Ενάτη Ώρα, και αποτελούν την πανηγυρική και ειδική για τη δεσποτική εορτή εκδοχή των γνωστών στο μοναστικό τυπικό ακολουθιών των Ωρών.

Η ονομασία τους προέρχεται από την τέλεσή τους σε συγκεκριμένες ώρες του βυζαντινού ωρολογίου. Το βυζαντινό ωρολόγιο, όπως και το εβραϊκό, βασίζεται στην ωρολογιακή μέτρηση του ημερονυκτίου σύμφωνα με τις φυλακές (σταθμούς) της ημέρας και της νυκτός. Η βυζαντινή πρώτη ώρα της ημέρας είναι η σύγχρονη έκτη πρωινή - συμβατικά η ανατολή του ηλίου, ενώ η πρώτη της νυκτός η αντίστοιχη έκτη εσπερινή- συμβατικά η δύση του ηλίου. Η ακολουθία της Πρώτης Ώρας τελούνταν την πρώτη ώρα της ημέρας, δηλαδή τη σημερινή έκτη πρωινή, της Τρίτης Ώρας κατά την τρίτη ώρα της ημέρας, δηλαδή τη σημερινή ενάτη πρωινή, της Έκτης Ώρας αντιστοιχεί στη βυζαντινή έκτη ώρα της ημέρας, δηλαδή τη δωδεκάτη μεσημβρινή και της Ενάτης Ώρας αναλογεί στην ενάτη βυζαντινή ώρα της ημέρας, δηλαδή στις τρεις μετά το μεσημέρι.

Ο χαρακτηρισμός των ακολουθιών των Ωρών της παραμονής των Θεοφανείων ως «Μεγάλων» και «Βασιλικών» οφείλεται στο ειδικό, εορτολογικό περιεχόμενό τους, καθώς είναι αφιερωμένες στη Βάπτιση του Παμβασιλέα Χριστού, ενώ είναι δομικά και υμνολογικά εκτενέστερες και λαμπρότερες (βλ. αγιογραφικά αναγνώσματα, τρεις ύμνοι κ.λπ.). Τον ίδιο τίτλο φέρουν και οι Ώρες της Παραμονής των Χριστουγέννων και της Μεγάλης Παρασκευής.


Το σύνηθες περιεχόμενο της υμνολογίας των ακολουθιών των Ωρών είναι συγκεκριμένο και αφιερωμένο σε διαφορετική θεματολογία για την καθεμία. Η επιμέρους θεματολογία κάθε Ώρας, όπως αυτές τελούνται σε καθημερινή βάση, δεν ακολουθείται και την παραμονή των Θεοφανείων, οπότε κυρίαρχο θέμα είναι η Βάπτιση του Χριστού.

 Η δομή των Μεγάλων Ωρών των Θεοφανείων είναι κατά βάση η ίδια με τη συνήθη. Κάθε Ώρα ξεκινά με το τρισάγιο, δώδεκα «Κύριε, ἐλέησον», το «Δεῦτε προσκυνήσωμεν», την ανάγνωση τριών ψαλμών και του προεόρτιου των Θεοφανείων απολυτίκιου, ενώ ακολουθούν τρεις ύμνοι, οι οποίοι ψάλλονται δύο φορές έκαστος, ο πρώτος χωρίς στίχο, ο δεύτερος με τη συνοδεία ψαλμικών στίχων ως εφυμνίων, και ο τρίτος μετά από τη μικρή δοξολογία «Δόξα Πατρί. Καὶ νῦν». Ενόσω ψάλλονται οι τρεις ύμνοι, ο κληρικός θυμιάζει με το καντζίο, και όχι με θυμιατό, όλον το ναό και το εκκλησίασμα, φέροντας επιτραχήλιο, εξερχόμενος από τη βόρεια θύρα του Ιερού Βήματος και εισερχόμενος από τη νότια. Ακολούθως, γίνεται η ανάγνωση παλαιοδιαθηκικής, αποστολικής και ευαγγελικής περικοπής. Αναγιγνώσκονται, ύστερα, το τροπάριο της συνήθους Ώρας, το τρισάγιο, το προεόρτιο κοντάκιο, το «Κύριε, ἐλέησον» μ’ (40) φορές, η ευχή «Ὁ ἐν παντὶ καιρῶ καὶ πάσῃ ὥρα». Μετά την εκφώνηση του ιερέως «Ὁ Θεὸς οἰκτειρῆσαι ἠμᾶς», έπεται η ευχή κάθε ώρας (Α’ Ώρα: «Χριστὲ τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν», Γ’ Ώρα: «Δέσποτα Θεέ, Πάτερ, Παντοκράτορ», Στ’ Ώρα: «Θεὲ καὶ Κύριε τῶν δυνάμεων» και Θ’ Ώρα: «Δέσποτα Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ»).

Μετά την ολοκλήρωση κάθε Ώρας ακολουθεί η απόλυση, εφόσον οι τέσσερεις ακολουθίες τελούνται ξεχωριστά και στη συγκεκριμένη ώρα της ημέρας, όπου αναλογούν. Η σύγχρονη ενοριακή πράξη δεν ευνοεί κάτι τέτοιο, οπότε, μετά την εκφώνηση της ευχής κάθε ώρας ακολουθεί η επόμενη, ξεκινώντας όμως, απευθείας από το «Δεῦτε προσκυνήσωμεν», ενώ καταλιμπάνεται το τρισάγιο, με το οποίο αρχίζει κάθε Ώρα.

Στην Θ’ Ώρα των Θεοφανείων απαντώνται δυο εξέχοντα σημεία: 

α) Ο τρίτος ύμνος, από το σύνολο των ψαλλομένων πριν τα αναγνώσματα, αναγιγνώσκεται εμμελώς από τον κανονάρχη στο μέσο του ναού, μπροστά από την τοποθετημένη ειδικά για την εορτή εικόνα της Βαπτίσεως του Κυρίου. Αφού ο κανονάρχης ολοκληρώσει την εκφώνηση του ύμνου, οι δύο χοροί τον ψάλλουν ανά στίχο εναλλάξ, επαναλαμβάνοντας τρεις φορές τον πρώτο στίχο («Τήν χείραν σου τήν ἀψαμένην») και τον προτελευταίο («Καί δεῦρο στήθι μεθ’ ἡμῶν»). β) Μετά την ευχή της Θ’ Ώρας ακολουθεί η ανάγνωση των Τυπικών και των Μακαρισμών. Στην περίπτωση, όμως, που ακολουθεί συνημμένα ο εσπερινός των Θεοφανείων και η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, η ανάγνωσή Τυπικών και Μακαρισμών καταλιμπάνεται και ο κληρικός εκφωνεί την απόλυση της ακολουθίας, μετά την οποία λαμβάνει χώρα η έναρξη του εσπερινού.

Η παραμονή των Θεοφανείων ακολουθεί τελετουργικά εν γένει παλαιότερο τυπικό, σε σύγκριση με τις λοιπές ημέρες του έτους. Μεταξύ των ιδιαίτερων τελετουργικών χαρακτηριστικών συναντούμε την τέλεση της ακολουθίας των Μεγάλων Ωρών, ακόμα και στην ενοριακή λειτουργική πράξη. 

Η τέλεση α) της Θείας Λειτουργίας του Μεγάλου Βασιλείου, ο πυρήνας της οποίας είναι αρχαιότερος από τον αντίστοιχο του λειτουργικού τύπου του ι. Χρυσοστόμου, αλλά και β) του Μεγάλου Αποδείπνου το απόγευμα στη θέση του εσπερινού, ο οποίος τελέστηκε το πρωί, αποτελούν άλλα ιδιαίτερα λειτουργικά στοιχεία. 

Να σημειωθεί ότι η τέλεση της βασιλειανής Θείας Λειτουργίας συνημμένα με τον εσπερινό των Θεοφανείων αποτελεί στο τυπικό της Εκκλησίας την επίσημη, κύρια και πανηγυρική ευχαριστιακή σύναξη της εορτής των Θεοφανείων, η οποία λάμβανε χώρα το απόγευμα, κατά την τέλεση βραδινής σύναξης, της παννυχίδας. Η Θεία Λειτουργία του ι. Χρυσοστόμου αντίθετα, η οποία τελείται σήμερα την κυριώνυμη ημέρα, αποτελούσε στην παλαιά τάξη τη δεύτερη Θεία Λειτουργία της εορτής, την οποία τελούσε άλλος λειτουργός το πρωί των Θεοφανείων, προς εξυπηρέτηση όσων δεν μετείχαν στη εσπερινή ευχαριστιακή σύναξη.

Το τελετουργικό της παραμονής των Θεοφανείων μαρτυρά τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της ημέρας, η οποία θεωρείται ως αποκορύφωμα των προεόρτιων, εφόσον ήδη από τις 2 Ιανουαρίου ψάλλονται σε όλες τις ακολουθίες προεόρτιοι των Θεοφανείων ύμνοι. Η παραμονή είναι η βασικότερη ημέρα για την προετοιμασία του πιστού να εορτάσει αρμόδια τα Θεοφάνεια του Κυρίου, ενώ ο Μεγάλος Αγιασμός, ο οποίος τελείται την ημέρα αυτή και είναι καθόλα όμοιος και ισόκυρος με το Μεγάλο Αγιασμό της ημέρας των Φώτων, συνεργεί στον αγιασμό του ανθρώπου και της κτίσης και τον καθαρισμό από την αμαρτία και τη φθορά

πηγή