Αγία Άννα Τραπεζούντας

Απ` όλους τους ναούς της Τραπεζούντας, πιο πολύ η Αγία Άννα με συγκινεί.
Αυτός ο μικρός ναός που δεν έγινε τζαμί, που στέκεται έτσι βουβός και στριμωγμένος μέσα σε νεώτερα οικήματα, που φαντάζει μυστηριώδης σε όσους έχουν σταθεί μπροστά στις κλειστές του πόρτες.
Ε, αυτό το μυστήριο είναι που μαγνητίζει. Να στέκεσαι μέσα στο ημίφως και να νιώθεις κάτω από τα πόδια σου, στους τάφους της κρύπτης, ιερείς, αξιωματούχους, δευτέριους, πρωτοβουλάριους, πρωτέκτητους. Δέος…

Η Αγία Άννα πρέπει να χτίστηκε στη θέση παλαιότερου κτίσματος, εκ βάθρων, γιατί η κατασκευή της φαίνεται ενιαία. Στο εσωτερικό της μάλιστα, βλέπουμε ιωνικά κιονόκρανα που χρησιμοποιήθηκαν στην ανακατασκευή της, από το παλαιότερο κτίσμα. 

Από την ανάγλυφη επιγραφή που υπάρχει πάνω από τη νότια θύρα (με έναν ένοπλο μαχητή και έναν άγγελο), μαθαίνουμε ότι η ανακαίνιση του ναού, έγινε στα χρόνια του Πρωτοσπαθάριου Αλεξίου και αναφέρονται οι αυτοκράτορες Βασίλειος ο Α`, Λέων ο Στ` και Αλέξανδρος. Και οι τρεις της Μακεδονικής Δυναστείας. Το πιο εντυπωσιακό είναι ότι σώζεται και η χρονολόγηση: «ςτργ», δηλαδή 6.393 από κτίσεως κόσμου, δηλαδή το 884/5 μΧ.

Σήμερα, πάνω από τη νότια θύρα, βλέπουμε και τέσσερις πλάκες με ανάγλυφους σταυρούς, αλλά αυτή είναι προσθήκη μετά τις αρχές του 20ου αιώνα, αφού σε δύο φωτογραφίες του 1893 και του 1910, δεν υπάρχουν. Προφανώς προήλθαν από τη λεηλασία των τάφων της κρύπτης, μετά την ανταλλαγή πληθυσμών και ως «περίσσευμα» είπαν να το χρησιμοποιήσουν κατά το δοκούν, για να «εμπλουτίσουν» την εξωτερική εικόνα του ναού.

Ο ναός είναι τρίκλιτη καμαρόσκεπη βασιλική και χρησιμοποιήθηκε κυρίως για ταφή τοπικών αξιωματούχων, εκκλησιαστικών και κοσμικών. Οι τάφοι βρίσκονται σε κρύπτη, κάτω από το πάτωμα. Μέχρι την ανταλλαγή, ανήκει στην ενορία του Αγίου Βασιλείου (ο ναός του Αγίου Βασιλείου βρίσκεται σε πολύ κοντινή απόσταση), ίσως γι` αυτό έχει μείνει στους Τούρκους με το όνομα Küçük Ayvasil, δηλαδή «μικρός αη-Βασίλης».

Η Αγία Άννα σε «αιχμαλωτίζει» όταν δεις το εσωτερικό της, κάτι που λίγοι το κατάφεραν από την ανταλλαγή και μετά. Οι καταστροφές είναι μεγάλες, αλλά τα λίγα ίχνη που έχουν απομείνει, σε αποζημιώνουν.
Διακρίνονται αποσπάσματα από κατεστραμμένες τοιχογραφίες, με προσωπογραφίες δωρητών του ναού και ενταφιασμένων στην κρύπτη. Ιερέας Γρηγόριος 1361/62, αρχιδιάκονος Ιωάννης Αγουανανέτης 1411, προτέκτητος ανεψιός του Δούκα Ακάκιου 1413, Ιωάννης Μακρής με τον Άγιο Ιωάννη το Βαπτιστή, Σάββας Καρύμης με τον Άγιο Μιχαήλ 1401/02.

Από τις πιο εμφανείς, στο βόρειο τοίχο, η τοιχογραφία με το πρόσωπο του δωρητή Νικηφόρου Πρ…ζετού (δεύτερο όνομα δυσανάγνωστο, χρονολογία μισοκατεστραμμένη, τέλη 13ου με αρχές 14ου αιώνα), μπροστά στην Παναγία Ελεούσα.
Στο θόλο της κεντρικής κόγχης του Αγίου Βήματος διακρίνουμε τη μορφή της Παναγίας Πλατυτέρας των Ουρανών (σε πολύ άσχημη κατάσταση) με δύο αγγέλους δεξιά κι αριστερά της.

Στο βόρειο τοίχο ξεχωρίζουμε και την πιο εντυπωσιακή και καλά σωζόμενη τοιχογραφία. Είναι η Κοίμηση των Αγίων Ιωακείμ και Άννης, γονέων της Παναγίας, με αφιέρωση του δωρητή ιερέα Νικηφόρου, χωρίς όμως εμφανή χρονολογία. Είναι ένα σπάνιο θέμα στην ορθόδοξη αγιογράφηση και λαμβάνοντας υπόψη ότι σε όλο το ναό αγιογραφήθηκαν σκηνές από το βίο του Ιωακείμ και της Άννας, δικαιολογείται και η αφιέρωση και ονοματοδοσία του ναού.

Ευρισκόμενος λοιπόν μέσα στο ημίφως της Αγίας Άννας, παρέα με δύο –τρία περιστέρια κουρνιασμένα στους κίονες και δίπλα στην Πλατυτέρα, αφουγκράζεσαι τους κεκοιμημένους στην κρύπτη, βλέπεις στις σκιασμένες βάσεις των αψίδων ιερείς και διακόνους, δούκες και πρωτοβουλάριους, λησμονείς γύρω σου την πολύβουη σύγχρονη Τραπεζούντα και δρασκελίζεις αιώνες δόξας ελληνορθόδοξης, ποτάμια αίματος και δακρύων, λειμώνες κλέους και αντρειοσύνης, βάνδα ρωμαίικα και μέρες πορφυρένιες.
Κλείνεις τα μάτια και ανασαίνεις προαιώνιο λιβάνι και θυμίαμα.
Αναβαπτίζεσαι και προχωράς…

Νίκος Πετρίδης