Προσκυνητής: Ο Νεοκαστρίτης ζωγράφος Ονούφριος,(16ος αιώνας)

Η Ανάσταση ( Η εις Άδου Κάθοδος)

Αξιοποιώντας με τρόπο μεγαλοφυή όλες τις προηγούμενες παραδόσεις, ο Ονούφριος ο Νεοκαστρίτης από το Ελμπασάν αναδεικνύεται τον 16ο αι. ο σημαντικότερος ζωγράφος στην περιοχή της Β. Ηπείρου. Από το έργο του διασώθηκαν οι εικόνες του εικονοστασίου των ναών Ευαγγελιστρίας και Αγίου Δημητρίου στο κάστρο του Βερατίου και οι τοιχογραφίες στον Άγιο Νικόλαο, Σέλτσαν και στους Αγίους Θεοδώρους Βερατίου.

Η Γέννηση του Χριστού. Φορητή εικόνα του 16 ου αιώνα,

έργο του ζωγράφου Ονούφριου Νεοκαστρίτη από το Ελμπασάν.

Η Μεταμόρφωση του Χριστού

Εικόνα του 16ου αιώνα

Ο μεγάλος καλλιτέχνης κινείται στη βυζαντινή παράδοση, αλλά αφομοιώνει δημιουργικά επιτεύγματα της δυτικής τέχνης της εποχής του. Στα έργα του Ονουφρίου εντυπωσιάζουν ο αρμονικός συνδυασμός ζεστών χρωμάτων με ισχυρούς τόνους και διαφάνεια, η μεταλλαγή των παραδοσιακών κανόνων, η ψυχολογική ένταση των προσώπων, η αντίθεση φωτός-σκιάς και το έντονο δραματικό στοιχείο που διαπνέει τις τοιχογραφίες του.

Η καλλιτεχνική πνοή του Ονούφριου δημιουργεί μια αγιογραφική σχολή στην Αλβανία, που θα την ονομάζαμε «Σχολή του Βερατίου». Όσοι ακολούθησαν, ο γιος του Νικόλαος, ο Ιωάννης, συνεργάτης του τελευταίου, αργότερα ο Ονούφριος ο Κυπριώτης και άλλοι ανώνυμοι που αγιογράφησαν ναούς σε διάφορες περιοχές της Αλβανίας, είναι έντονα επηρεασμένοι από αυτόν, χωρίς να φθάνουν το ύψος του.

Η Ανάσταση του Λαζάρου

Η Ανάσταση. Φορητή εικόνα του 16ου αιώνα,έργο του ζωγράφου Ονούφριου Νεοκαστρίτη από το Ελμπασάν.

Η εκκλησία της Παναγίας της Βλαχέρνας (13ος αιώνας) έχει αγιογραφίες του 16ου αιώνα από τον αγιογράφο Νικόλα, γιο του διασημότερου υστερομεσαιωνικού βορειοηπειρώτη ζωγράφου, του Ονούφριου.

Σε μια μικρή δενδροφυτευμένη πλατεία, σε μια λοφοπλαγιά, μέσα στα όρια των τειχών, υπάρχει και ο ναός της Αγίας Τριάδας του 14ου αιώνα. Είναι σταυροειδής με βυζαντινές τοιχογραφίες. Εκτός των τειχών του φρουρίου βρίσκεται ο ναός του Αγίου Μιχαήλ (Shen Mehill, 13ος αιώνας), με πρόσβαση από απότομο αλλά ασφαλές μονοπάτι. Κοντά στην είσοδο του φρουρίου, μετά από ένα φυλάκιο, είναι το παρεκκλήσιο του Αγίου Θεοδώρου (Shen Todher), αγιογραφημένο από τον ίδιο τον Ονούφριο.

Ευαγγελισμός της Θεοτόκου και οι τέσσερις Ευαγγελιστές

Έργο του ΙΣΤ' αι., έργο του Ονούφριου Νεοκαστρίτη

από το Ελμπασάν. Βημόθυρα από τον Ι. Ναό της

Ευαγγελίστριας στο Βεράτιο.

Η Παρθένος βαστάζουσα το βρέφος Ιησού με το δεξί της χέρι

Ο πλέον ενδιαφέρων είναι ο καθεδρικός ναός του Αγίου Νικολάου, που έχει αναστηλωθεί και αποτελεί τώρα μουσείο αφιερωμένο στον Ονούφριο.

Ο Ονούφριος ήταν ο σημαντικότερος από τους ζωγράφους του 16ου αιώνα στην Αλβανία. Δεν ήταν απλώς δάσκαλος της τεχνικής της νωπογραφίας και των εικόνων, αλλά ήταν και ο πρώτος που εισήγαγε ένα νέο χρώμα στη ζωγραφική, το γυαλιστερό κόκκινο, που οι Γάλλοι ονομάζουν «Κόκκινο του Ονούφρι».

Ο Ονούφριος εισήγαγε επίσης ένα κάποιο ρεαλισμό και ένα βαθμό ατομικότητας στην έκφραση των προσώπων. Το στυλ του Ονούφριου στη ζωγραφική κληρονομήθηκε από το γιο του Νικόλα, αν και όχι με την ίδια επιτυχία. Στον ναό-μουσείο στο Μπεράτι υπάρχουν έργα δικά του, του γιου του Νικόλα, και άλλων ζωγράφων.

Οι Άγιοι Θεόδωρος ο Τήρων και Θεόδωρος ο Στρατηλάτης

Οι Άγιοι Κοσμάς και Δαμιανός

Η πρώτη γραπτή αναφορά του ονόματος του Ονούφριου βρέθηκε στην εκκλησία των Αγίων Αποστόλων της Καστοριάς το 1951.

Εκεί υπάρχει μια ημερομηνία 23 Ιουλίου 1547 και μια αναφορά στην καταγωγή του Ονούφριου: Είμαι ο Ονούφριος και κατάγομαι από την πόλη του Μπεράτ.

Εξωτερικός δυτικός τοίχος. Ασπασμός των αποστόλων Πέτρου και Παύλου

Ο αναφερόμενος ζωγράφος ονομάζονταν Ονούφριος Αργίτης, με καταγωγή από το Άργος, και είχε σπουδάσει τη ζωγραφική τέχνη στη Βενετία.

Στο μέσο του βόρειου τοίχου του ναού των Αποστόλων στην Καστοριά, ανάμεσα στα στηθάρια των αγίων, παρεμβάλλεται επιγραφή που περιβάλλεται από λευκή οκταγωνική ταινία και στην εξωτερική παρυφή της από άλλη ορθογώνια, χρώματος κυανού.

Τα γράμματά της είναι μαύρα, ενώ ο κάμπος δεν έχει ομοιόμορφο χρωματισμό. Παρά τις εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών η κατάστασή της δεν είναι καλή με αρκετές φθορές κυρίως σε αρκετά γράμματα που είναι εξαιρετικά δυσδιάκριτα, ενώ άλλα έχουν απαλειφθεί.

Με την ανάγνωση και την μεταγραφή της ασχολήθηκαν κατά καιρούς διάφοροι μελετητές. Η πλέον τεκμηριωμένη και αξιόπιστη προσέγγισή της οφείλεται στον Γ. Γκολομπία. Το κείμενο της μεγαλογράμματης επιγραφής σύμφωνα με τον παραπάνω ερευνητή είναι το ακόλουθο.

+ ΑΝΕΚΕΝΙCΘΗ ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ ΓΗC O ΘΕΙΟC KAI ΠANCΕΠΤΟC NAOC ΟΥΤΟC TOΝ ΑΓΙOΝ ΕΝΔΟΞOΝ ΚΑΙ ΠΑΝΕΦΥ-ΜΩΝ ΑΠΟCTO[ΛΩΝ] /K(AI) KOΡΥΦΑΙΟΝ ΠΕΤΡΟΥ ΚΑΙ ΠΑΥΛΟΥ ΔΙΑ ΕΞΟΔΟΥ ΚΟΠΟΥ ΚΑΙ ΠΟΘΟΥ ΤΟΥ ΕΝΤΙΜΟ-ΤΑΤΟΥ [ΑΡΧΟ]ΝΤΟ[C] KΥΡΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ /ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΤΟΥ ΠΟΤΕ ΠΑΠΑ ΜΑΝΟΛΙ ΕΙC ΜΝΗΜΟCYNON AYTOY· META ΔΕ ΤΗΝ ΘΑΝΗΝ ΤΟΥ Κ[Υ]Ρ[ΟΥ] ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΟΙ ΥΙΟΙ ΑΥΤΟΥ ΕΞΟ[ΔΕΥ] /CAN OC EIΠΕΝ ΕΝ ΤΗ ΔΙΑΘΗΚΕΙ ΑΥΤΟΥ· ΟΠΩC ICTOΡΙΘΗ Ο ΝΑΟC TOY Θ(ΕΟ)Υ ΕΥΔΟΚΟΥΝΤΟC· ANΗCΤΟΡΙΘΗ ΚΑΙ ΕΚΑΛΛΟΠΙCΤΗ ΕΙC ΔΟΞΑΝ / ΚΑΙ ΤΙΜΗΝ ΤΗC AΓΙ(ΑC) Κ(ΑΙ) ΖΩΑΡΧΕΙΚΗC ΤΡΙΑΔΟC K(AI) ΜΝΗΜΗΝ (ΚΑΙ) CΩΤΗΡΙΑΝ ΤΟΝ ΜΑΚΑΡΙΟΝ ΚΤΗΤΩ-ΡΟΝ. ΤΟΥ ΚΥΡΟΥ ΓΕΩΡΓΙ(ΟΥ) CΥΝ ΤΗC CΥΜΒΙΟΥ Κ(ΑΙ) ΤΩΝ ΤΕΚΝΩΝ/ ΑΥΤΩΝ ΑΜΗΝ. ΕΤΕΛΛΙΟΘΗ ΕΤΗ ΑΠΌ ΑΔΑΜ ΖΝΕ (ΙΝΔΙΚΤΙΩΝ)ΟC E(HΛI)OY [Κ]Υ(Κ)ΛΟC KZ (CΕΛΗΝΗC) [K]Y(Κ)ΛΟC S AΠΟ ΔΕ ΤΗC ENCAΡΚΟΥ ΟΙΚΟ-ΝΟΜΙ(ΑC) TOY K(YΡIO)Y ΗΜΩΝ Ι(ΗΣΟ)Υ Χ(ΡΙCTO)Y ΑΦ ΜΩΖ /ΙΟΥΛΙΩ ΚΓ ΕΠΕΙ ΤΗC ΑΡΧΕΙΕΡΑΤΙ(ΑC) ΤΟΥ Α΄ ΘΡΟ-ΝΟΥ ΚΑCTOΡΙ(ΑC) KYΡΟΥ ΜΕΘΟΔΙΟΥ . Ο ΙCTOΡΙCAC ONOYΦΡΙΟC ΑΡΓΗΤΗC EK THC ΛΑΜΠΡΟΤΑΤΗC ΠΟΛΕΟC TON Β(ENETI)ON I OYN ΘΕΟΡΟΥΝΤΑΙC ΕΥΧΕCTE K(AI) MH KATΑΡΑCTE ΔΕΙΑ ΤΩΝ Κ(ΥΡΙΟ)Ν

Μνεία του ζωγράφου γίνεται και στην ακόλουθη επιγραφή της πρόθεσης του ναού:

Επιγραφή του ζωγράφου Ονουφρίου από την πρόθεση του ναού

+ ΟΤΑΝ ΕΙC Θ(ΕΟ)Ν ΕΚΠΕΤΑCIC TAC XEI /ΡΑC COΥ Ω Θ(ΕΟ)Υ ΘΥΤΑ ΜΝΗCTΗΤΙ KAMOY / TOY AMAΡΤΩΛΟΥ ΚΑΙ ΑΜΑΘΟΥC O /NOYΦΡΙΟΥ ΤΑΧΑ ΚΑΙ ΖΩΓΡΑΦΟΥ

Παρόμοια επιγραφή υπήρχε και στο ναό των Αγίων Αναργύρων Γυμνασίου στην Καστοριά η οποία, αποτοιχισμένη και συντηρημένη, φυλάσσεται στη Συλλογή του Βυζαντινού Μουσείου της πόλης, όπως επίσης και στο ναό της Αγίας Παρασκευής στο Valësh (1554) στην Αλβανία. Από τις δύο τελευταίες μαθαίνουμε και την ιδιότητα του Ονουφρίου ως «ιερέος και πρωτόπαπα Νε(οκάστρου)». Το Νεόκαστρο ταυτίζεται με την πόλη Elbassan της Αλβανίας.

Ναός Αγίων Αποστόλων. Το εικονογραφικό πρόγραμμα και κατάλογος παραστάσεων (Γ. Φουστέρης) Church of the Holy Apostles. Iconographic programme and catalogue of depicted scenes (G. Fousteris)

1. Θεοτόκος Πλατυτέρα, 2. Το Άγιο Μανδήλιον, 3. Ιησούς Χριστός ο Παλαιός των Ημερών, 4. Ο προφήτης Σοφονίας, 5. Ο προφήτης Ιεζεκιήλ, 6. Προφήτης (;), 7. Προφήτης (;), 8. Η Θυσία του Αβραάμ, 9. Ο Ευαγγελισμός, 10. Η Γέννηση, 11. Ο άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός, 12. Η Κοίμηση της Θεοτόκου, 13. Ο άγιος Κοσμάς ο Μελωδός, 14. Η Βαϊοφόρος, 15. Ο Μυστικός Δείπνος, 16. Η Σταύρωση, 17. Ο Επιτάφιος Θρήνος, 18. Ο Λίθος, 19. Η Ανάσταση ( Η εις Άδου Κάθοδος), 20. Η Ανάληψη, 21. Ο άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων (μετάλλιο), 22. Ο άγιος Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως (μετάλλιο), 23. Αδιάγνωστος άγιος (μετάλλιο), 24. Το Άγιο Κεράμιον (μετάλλιο), 25. Αδιάγνωστος Άγιος (μετάλλιο) 26. Ο άγιος Βλάσιος (μετάλλιο), 27. Ο άγιος Ερμόλαος (μετάλλιο), 28. Ο άγιος Παντελεήμων (μετάλλιο), 29. Ο άγιος Δαμιανός (μετάλλιο), 30. Ο άγιος Κοσμάς(μετάλλιο), 31. Κτητορική Επιγραφή, 32. Ο άγιος Ευστράτιος (μετάλλιο), 33. Ο άγιος Αυξέντιος (μετάλλιο), 34. Ο άγιος Ευγένιος (μετάλλιο), 35. Ο άγιος Μαρδάριος (μετάλλιο), 36. Ο άγιος Ορέστης (μετάλλιο), 37. Ο άγιος Ελευθέριος (μετάλλιο), 38. Ο άγιος Λαυρἐντιος (μετάλλιο), 39. Όραμα Πέτρου Αλεξανδρείας, 40. Επιγραφή Ονουφρίου, 41. Σταυρός, 42. Μνήμη θανάτου, 43. Η Άκρα Ταπείνωση, 44. Ο άγιος Στέφανος ο Πρωτομάρτυς, 45. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, 46. Ο Μελισμός, 47. Ο Βασίλειος ο Μέγας, 48. Ο προφήτης Ιωνάς εν τω κήτει, 49. Ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, 50. Ο άγιος Γρηγόριος ο Θαυματουργός, 51. Ο άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας, 52. Σπυρίδων, 53. Ο Απόστολος Πέτρος, 54. Ο Απόστολος Παύλος, 55. Κάτω τμήμα ολόσωμου ιεράρχη, 56. Κάτω τμήμα ολόσωμου ιεράρχη, 57. Η Πίστη (μετάλλιο), 58. Ίχνη ολόσωμης μορφής, 59. Κάτω τμήμα ολόσωμης Αγίας, 60. Κάτω τμήμα ολόσωμης οσίας, 61. Ο αρχάγγελος Ουριήλ, 62. Ο αρχάγγελος Ραφαήλ, 63. Αικατερίνη, 64. Κατω τμήμα ολόσωμης μορφής, 65. Κωνσταντίνος, 66. Ελένη, 67. Μερκούριος, 68. Προκόπιος, 69. Θεόδωρος Στρατηλάτης, 70. Θεόδωρος Τήρων, 71. Δημήτριος, 72. Γεώργιος, 73. Αρχάγγελος Μιχαήλ,

Απόψεις του εσωτερικού μετά τις εργασίες συντήρησης: 8. Ανατολικός τοίχος. 9. Βόρειος τοίχος.

Απόψεις του εσωτερικού μετά τις εργασίες συντήρησης: 10. Δυτικός τοίχος. 11. Νότιος τοίχος

Άποψη ανατολικού, βορείου και νοτίου τοίχου.
Άποψη βορείου και δυτικού τοίχου

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της τέχνης του Ονούφριου συνιστά η χρήση και ο συνδυασμός των χρωμάτων.

Φανερή είναι η προτίμησή του στους τόνους του κόκκινου, από το ανοιχτό και το κόκκινο της φωτιάς έως το βιολετί και το δαμασκηνί, συνδυασμένα με επιτυχία με το πράσινο, το λαδοπράσινο, το πράσινο, το φαιό, το κίτρινο ανοιχτό και βαθύ και το μαύρο.

Εξέχοντα ρόλο έχουν και τα ποικίλα διακοσμητικά παραπληρωματικά θέματα με άνθινους διακόσμους και απομιμήσεις ορθομαρμαρώσεων, αλλά και η δεσπόζουσα θέση των καλογραμμένων και ορθογραφικά επιμελημένων επιγραφών.

Τα παραπάνω στοιχεία απαντώνται σχεδόν αμετάβλητα και στα υπόλοιπα έργα του Ονούφριου τα οποία εντοπίζονται σε οκτώ τουλάχιστον τοιχογραφικά σύνολα (Ελλάδα, Αλβανία, FYROM) και ικανό αριθμό φορητών εικόνων, οι περισσότερες από τις οποίες σώζονται στο Μπεράτι, στην Κορυτσά (Αλβανία) και στην Καστοριά.

Θεοτόκος Πλατυτέρα

Ο Ευαγγελισμός

Οι αρετές της ζωγραφικής του Ονούφριου, η πρωτοτυπία, η καλλιτεχνική ευφυΐα, η ευρεία παιδεία και ο εκλεκτικισμός του με τον άψογο συνδυασμό και εν τέλει την όσμωση της βυζαντινής με την ιταλική τέχνη του 1200 και 1300 (εικ. 58), όπως και η γνώση της ζωγραφικής των χειρογράφων, της παλαιολόγειας, αλλά και της μεταγενέστερης βορειοελλαδικής παράδοσης και της κρητικής ζωγραφικής και των τρόπων της πρώιμης δυτικής τέχνης κυριαρχούσαν και ήταν αποδεκτές στο εκκλησιαστικό αλλά και κοσμικό περιβάλλον της Αρχιεπισκοπής της Αχρίδας και του Πριλάπου, της Αλβανίας κα τη Καστοριάς στα μέσα του 16ου αιώνα.

Η Βαϊοφόρος-Βόρειος τοίχος

Η Βαϊοφόρος- Λεπτομέρεια τοιχογραφίας στην εκκλησία Άγιοι Απόστολοι Ελεούσης
που φιλοτέχνησε το 1547 ο αγιογράφος Ονούφριος ο Νεοκαστρίτης.

Η Βαϊοφόρος- Λεπτομέρεια τοιχογραφίας στην εκκλησία Άγιοι Απόστολοι Ελεούσης

Την άποψη ότι η ζωγραφική του καστοριανού μνημείου αποτελεί το πλέον ολοκληρωμένο και καλλιτεχνικά ανώτερο έργο του Ονούφριου συμμερίζονται οι μελετητές του, παλαιότεροι και νεότεροι. Συμπερασματικά ο διάκοσμος των Αγίων Αποστόλων Ελεούσης χαρακτηρίζεται από υψηλή καλλιτεχνική ποιότητα, ανώτερη αισθητική και θεολογική αξία, ενδεικτική της φήμης που απολάμβανε κατά τα μέσα του 16ου αιώνα ο ονομαστός ζωγράφος Ονούφριος στον ευρύτερο χώρο της Βαλκανικής.