Φυλακτήριον δέ μή βαστάσης εἰ μή σταυρόν

Σταυρός λειψανοθήκη, 9ος αιώνας.

Βυζαντινό Μουσείο Ιωαννίνων – Αίθουσα Β – Βυζαντινοί χρόνοι

Διαστάσεις: μήκος: 0,07μ., πλάτος: 0,055μ.

Αποτελεί προϊόν κατάσχεσης αρχαιοκαπηλίας.

Ο επιστήθιος σταυρός - λειψανοθήκη αποτελείται από δύο συμμετρικά, αρθρωτά τμήματα, που συνδέονται στο άνω και κάτω άκρο με καβίλιες. Στο εσωτερικό, διαμορφώνεται κενός χώρος για την τοποθέτηση Τιμίου Ξύλου ή αγίων λειψάνων. Διατηρείται μόνο η μία πλευρά του σταυρού. Τα άκρα των κεραιών του είναι ελαφρά πεπλατυσμένα. Στη σωζόμενη όψη εικονίζεται η Παναγία δεόμενη, την οποία περιβάλλουν οι προτομές τεσσάρων αγίων, πιθανά ευαγγελιστών, εντός μεταλλίων.

Η χρήση του σταυρού ως επιστήθιο κόσµημα άρχισε τον 6ο αι. και ενώ αρχικά ήταν απλός, η απόδοση τιμής στους αγίους οδήγησε στη σταδιακή δημιουργία σταυρών-λειψανοθηκών. Χυτοί, σε δίθυρες μήτρες από πέτρα ή από πηλό, είχαν σχετικά μικρό μέγεθος και κατασκευάζονταν από μέταλλα ή και κράματα μετάλλων με πολύτιμους ή ημιπολύτιμους λίθους. Τα εικονογραφικά τους θέματα αρχικά περιορίζονταν στην Παναγία δεόμενη και στη Σταύρωση, σταδιακά όμως εμπλουτίζονται με σκηνές από τον χριστολογικό κύκλο και παραστάσεις διαφόρων αγίων, αντανακλώντας τις τάσεις και την εξέλιξη της κάθε εποχής. Μετά την ανάκτηση των Ιεροσολύμων από τον αυτοκράτορα Ηράκλειο το 627, τα φυλακτά με τη μορφή σταυρού-λειψανοθήκης, αλλά και η λατρεία του σταυρού, γνώρισαν μεγαλύτερη διάδοση, καθώς συνδύαζαν την προστατευτική δύναμη του συμβόλου με αυτή των λειψάνων που περιέκλειαν. Μέσω αυτών οι χριστιανοί μπορούσαν να ζητήσουν την προστασία του καθαγιασμένου προσώπου. Οι πιο πολύτιμες λειψανοθήκες περιλάμβαναν τμήματα του Τιμίου Σταυρού.

Οι σταυροί- λειψανοθήκες ήταν τα σπουδαιότερα φυλακτά των Βυζαντινών και τα φορούσαν ως εγκόλπια κρεμαστά στο στήθος.
Η παραγωγή τους οφειλόταν στην ανάγκη των προσκυνητών να αποκτήσουν ένα αντικείμενο με φυλακτική δύναμη και η ακμή τους εντοπίζεται το διάστημα από τον 10ο έως και τον 12ο αι. Τα λείψανα των αγίων καθώς και τα αντικείμενα που τους ανήκαν εκπροσωπούσαν την προστασία ενάντια σε κάθε κακό και την πίστη πως η υπερφυσική τους δύναμη μπορούσε να μεταφερθεί με την επαφή στο σώμα του πιστού. Τα εργαστήρια που παρήγαγαν αυτά τα αντικείμενα ήταν διάσπαρτα σε ολόκληρη τη Βυζαντινή αυτοκρατορία.

Κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο παρατηρείται μια μεγάλη παραγωγή σταυρών.

Αθηνά Ζωγάκη, αρχαιολόγος

Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων

Παπαδοπούλου, Β. 2021. «Βυζαντινά μεταλλικά αντικείμενα.» Στο Συλλογές Ευαγγέλου Αβέρωφ. Ταξιδεύοντας στο χρόνο, Όλγα Μεντζαφού-Πολύζου (επιμ.), 100. Αθήνα: Ίδρυμα Ευαγγέλου Αβέρωφ Τοσίτσα.

Δημητρακοπούλου, Π. 2002. «Χάλκινος σταυρός-λειψανοθήκη.» Στο Ώρες Βυζαντίου. Έργα και ημέρες στο Βυζάντιο. Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο, Κατάλογος έκθεσης, Δήμητρα Παπανικόλα-Μπακιρτζή (επιμ.), αρ. 210, 189. Αθήνα: Καπόν.