Χατσκάρ, γνωστό και ως αρμενικός σταυρόλιθος ή αρμενική σταυρόπετρα

Το διάσημο χατσκάρ στο Γκοσαβάνκ, σκαλισμένο το 1291 από τον καλλιτέχνη Πογός.

Ένα χατσκάρ, γνωστό και ως αρμενικός σταυρόλιθος ή αρμενική σταυρόπετρα, (αρμενικά: խաչքար) είναι σκαλιστή, επιμνημόσυνη στήλη η οποία φέρει σταυρό, και συχνά με πρόσθετα μοτίβα όπως ρόδακες, διαπλεγμένα και βοτανικά μοτίβα.Τα χατσκάρ αποτελούν χαρακτηριστικό της μεσαιωνικής χριστιανικής αρμενικής τέχνης.

Από το 2010, τα χατσκάρ, ο συμβολισμός και η δεξιοτεχνία τους έχουν εγγραφεί στον κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.

Στα αρμενικά, η λέξη «xač‘k‘ar» (խաչքար) αποτελείται από το «xač'», που σημαίνει «σταυρός» (խաչ) και το «k'ar», δηλαδή «πέτρα» ή «λίθος» (քար). Η ονομασία κυριολεκτικά σημαίνει «πέτρινος σταυρός», αν και στην πραγματικότητα είναι μια πέτρινη πλάκα με ανάγλυφο σταυρό.

  Τα πρώτα αυθεντικά χατσκάρ εμφανίστηκαν τον 9ο αιώνα, κατά την περίοδο της αναβίωσης των Αρμενίων μετά την απελευθέρωση από την αραβική κυριαρχία. Το παλαιότερο χατσκάρ με γνωστή ημερομηνία σκαλίστηκε το 879 (αν και παλαιότερα, πιο ακατέργαστα, παραδείγματα υπάρχουν). Ανεγερθεί στο Γκαρνί, όντας αφιερωμένο στη βασίλισσα Κατρανιντέ Α’, σύζυγο του βασιλιά Ασώτ Α΄ του Μέγα. Η κορύφωση της τέχνης της γλυπτικής χατσκάρ ήταν μεταξύ του 12ου και του 14ου αιώνα. Η τέχνη παρήκμασε κατά τη διάρκεια της εισβολής των Μογγόλων στα τέλη του 14ου αιώνα. Αναβίωσε τον 16ο και 17ο αιώνα, αλλά τα καλλιτεχνικά ύψη του 14ου αιώνα δεν επιτεύχθηκαν ποτέ ξανά. Σήμερα, η παράδοση εξακολουθεί να παραμένει, και μπορεί κανείς ακόμα να δει γλύπτες χατσκάρ σε ορισμένα μέρη του Ερεβάν.

Σήμερα σώζονται περίπου 40.000 χατσκάρ.Χατσκάρ που απειλούνται με εξαφάνιση

Ένα μεγάλο μέρος των χατσκάρ, τα οποία δημιουργήθηκαν στην ιστορική Αρμενία και τις γύρω περιοχές, στη σύγχρονη εποχή έχουν έρθει στην κατοχή της Τουρκίας, του Αζερμπαϊτζάν και εν μέρει της Γεωργίας και του Ιράν. Ως αποτέλεσμα της συστηματικής εξάλειψης των χατσκάρ στην Τουρκία, σήμερα σώζονται μόνο λίγα παραδείγματα. Δυστυχώς αυτά τα λίγα σωσμένα δεν έχουν καταγραφεί και φωτογραφηθεί σωστά. Επομένως, είναι δύσκολο να δοθεί συνέχεια στην τρέχουσα κατάσταση. Ένα τεκμηριωμένο παράδειγμα έλαβε χώρα στο αρμενικό νεκροταφείο στην Τζουγά