Η Θεσσαλονίκη τον 11ο αιώνα: Τόσα μοναστήρια όσα και οι μέρες του χρόνου - Τα χαμένα εκκλησιαστικά ιδρύματα

Πώς ήταν η Θεσσαλονίκη τον 11ο αιώνα; Πού ήταν το κέντρο βάρους της αστικής ανάπτυξης; Τι ρόλο έπαιζε ο δούκας; Πώς διαμόρφωσαν την πολεοδομική οργάνωση η αρχιτεκτονική και η τέχνη; Πόσο συνέβαλαν οι κοινωνικές συνθήκες και σχέσεις στην εξέλιξη της πόλης και γιατί γνώρισε τόσο μεγάλη άνθιση ο αστικός μοναχισμός, τα εκκλησιαστικά ιδρύματα και οι χορηγίες αυτών; Και πού στ΄αλήθεια βρισκόταν τα μεγάλα μοναστήρια που είναι γνωστά μόνο από τις πηγές; Πώς, πότε και γιατί χάθηκαν έτσι ξαφνικά;

Οι απαντήσεις βρίσκονται στον τόμο «Η Θεσσαλονίκη τον 11ο και 12ο αιώνα», ο οποίος αποτελεί μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συλλογική έκδοση του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών (ΚΒΕ) του Α.Π.Θ., που φωτίζει όλες τις πτυχές της πόλης κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο.

«Την εποχή αυτή το κέντρο βάρους μεταφέρεται στην Εκκλησία, οι πολιτικοί θεσμοί συρρικνώνονται ή εκπίπτουν και υπάγονται στην εκκλησιαστική κυριαρχία, γεγονός που αντανακλάται στην οργάνωση του δομημένου χώρου, όπου κυριαρχούν οι ναοί και οι μονές ως σημεία αναφοράς στη ζωή των πόλεων», αναφέρει η πρόεδρος του Κ.Β.Ε., καθηγήτρια του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας στο Α.Π.Θ., Μελίνα Παϊσίδου, η οποία υπογράφει στην έκδοση αυτή τη μελέτη «Αστικά μοναστήρια και εκκλησιαστικά ιδρύματα».

Η ανάπτυξη του μοναχισμού και ιδιαίτερα του αστικού, εντός των τειχών της Θεσσαλονίκης, δίνει έναν άλλο αέρα στην πόλη. Σύμφωνα με την κ. Παϊσίδου, «σταδιακά οι μοναχοί ενθαρρύνονται από την αριστοκρατία των πόλεων να εγκατασταθούν σε αυτές και να ιδρύσουν μονές σε ακίνητα που θα τους δώριζαν. Μαζί με τους μοναχούς και τις μονές παρατηρείται και η είσοδος των οσίων και των αγίων στις πόλεις».

Ενδιαφέρουν έχουν οι πηγές για μονές και μοναστηριακά συγκροτήματα της Θεσσαλονίκης που σήμερα δεν υπάρχουν -δεν είναι γνωστό καν το ακριβές σημείο λειτουργίας τους- και στη θέση τους έχουν ανεγερθεί άλλα. Σύμφωνα με την έρευνα της κ. Παϊσίδου, τέτοια είναι η περιώνυμη μονή Ακαπνίου (τέλος 10ου-αρχές 11ου αιώνα), η οποία είναι γνωστή μόνο από τις πηγές, ήταν αφιερωμένη στον Σωτήρα Χριστό και δεν έχει ταυτιστεί ακόμη. Επίσης η αταύτιστη μονή Φιλοκάλου που μαρτυρείται σε πωλητήριο του 1112 της Μονής Δοχειαρίου Αγίου Όρους, ενώ το 1201 συνδέθηκε με τον αρχιεπίσκοπο Σερβίας Σάββα Νεμάνια, η Νέα Εκκλησία, που αναφέρεται το 1097 σε έγγραφο της Μονής Μεγίστης Λαύρας, ο Άγιος Νικόλαος ο Παλαιοφάβας στη γειτονιά της Καταφυγής, αλλά και η γειτνίασής της με κάποια μονή, πιθανώς της Παναγίας.

Από τον συγγραφέα Ιωάννη Καμινιάτη μαρτυρείται το 904 η γυναικεία μονή του Ακρουλλίου, αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο, που βρισκόταν πιθανόν ανάμεσα στη βασιλική του Αγίου Δημητρίου και τα βορειοδυτικά τείχη, ενώ από τις εκκλησίες που διασώζονται ως σήμερα είναι η Παναγία Χαλκέων που χτίστηκε το 1028 και υπήρξε το καθολικό ενός αστικού μοναστηριακού συγκροτήματος, καθώς και ο Άγιος Μηνάς.

Ξεχωριστή θέση στην ιστορία και την αρχιτεκτονική της Θεσσαλονίκης είχαν επίσης η μονή της Αγίας Βαρβάρας και εκείνη του Σωτήρος στην πολύ κεντρική γειτονιά του Ιπποδρομίου, η μονή του Αγίου Στεφάνου -που εξελίχθηκε στη σημερινή Αγίας Θεοδώρας- στην πλατεία Αγίας Σοφίας, αλλά και η παλαιολόγεια μονή Βλατάδων, που ανεγέρθηκε σε παλαιότερο πιθανώς μεσοβυζαντινό εκκλησιαστικό καθίδρυμα.

Ολόκληρο το άρθρο ΕΔΩ