Ο ναός της Μαρτοράνας ή συν-μητρόπολη της Παναγίας του Ναυάρχου(Παλέρμο Ιταλία)

H Μαρτοράνα ή συν-μητρόπολη της Παναγίας του Ναυάρχου, ιταλ. concattedrle Santa Maria dell' Ammiraglio, είναι εκκλησία στο Παλέρμο της Ιταλίας

Η ονομασία του Ναυάρχου (dell' Ammiraglio) προέρχεται από τον κτήτορα του ναού, τον Έλληνα Γεώργιο Αντιοχέα, ναύαρχο και κύριο υπουργό του Ρογήρου Β΄ της Σικελίας. Το καταστατικό ίδρυσης του -αρχικά Ορθόδοξου- ναού συντάχθηκε στα Ελληνικά και στα Αραβικά το 1143 και διατηρείται ακόμη. Η κατασκευή ίσως να είχε ήδη αρχίσει. Το κτήριο σίγουρα είχε ολοκληρωθεί, όταν απεβίωσε ο Γεώργιος το 1151, ο οποίος τάφηκε με τη σύζυγό του στον νάρθηκα. Ο Άραβας περιηγητής Ιμπν Ζουμπάρ επισκέφθηκε το ναό το 1184 και έπειτα αφιέρωσε ένα εκτεταμένο μέρος της περιγραφής τού Παλέρμο για το κτήριο, χαρακτηρίζοντάς το ως "το ωραιότερο μνημείο του κόσμου". Μετά τους Σικελικούς Εσπερινούς του 1282, οι ευγενείς της νήσου συγκεντρώθηκαν στο ναό και στη σύσκεψη αποφάσισαν να προσφέρουν το στέμμα της Σικελίας στον Πέτρο Γ΄ της Αραγωνίας, ως σύζυγο της Κωνσταντίας Χοενστάουφεν.

Το 1194-94 ιδρύθηκε μία μονή για βενεδικτίνες μοναχές, σε γειτονική ιδιοκτησία, από την Ελοΐζα Μαρτοράνα. Το 1433-34, όταν βασιλιάς ήταν ο Αλφόνσος Ε΄ της Αραγωνίας, η μονή απορρόφησε τον ναό, που από τότε είναι γνωστός ως Η Μαρτοράνα.

Το αρχικό κτήριο κτίστηκε στον ελληνικό τύπο του σταυροειδούς ναού εγγεγραμμένου σε τετράγωνο, ενός σταθερού μεσοβυζαντινού τύπου, που ήταν κοινός στη νότιο Ιταλία και τη Σικελία. Πρόκειται για μία παραλλαγή του, καθώς τα τρία ημιθόλια στα ανατολικά εφάπτονται άμεσα στο κύριο κτήριο και δεν χωρίζονται από εσοχές, όπως είναι το σύνηθες στους ναούς της εποχής αυτής στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία.

 Κατά τον πρώτο αιώνα της ύπαρξής του, το κτήριο επεκτάθηκε σε τρεις διακριτές φάσεις: πρώτα με την προσθήκη νάρθηκα για τη στέγαση των τάφων του Γεωργίου Αντιοχέως και της συμβίας του. Έπειτα με την προσθήκη προέκτασης στα δυτικά και τρίτο με το κτίσιμο κωδωνοστασίου στη μέση της δυτικής πλευράς. Το κωδωνοστάσιο -που είναι πλούσια διακοσμημένο με αψιδωτά παράθυρα σε τρεις ρυθμούς, χωρισμένα με κιονίσκους- είναι η κύρια είσοδος. Άλλες σημαντικές μετέπειτα μεταβολές είναι η προσθήκη μπαρόκ πρόσοψης, στη βόρεια πλευρά της προέκτασης, με θέα προς την πλατεία. Στα τέλη του 19ου αι. το κτήριο ανακαινίστηκε με σεβασμό την ιστορία του ναού: έγινε προσπάθεια να επιστρέψει το κτήριο στην αρχική του κατάσταση, ωστόσο πολλά στοιχεία μπαρόκ παρέμειναν.

Ο ναός είναι περίφημος για το θεαματικό εσωτερικό του, στο οποίο κυριαρχούν τα ψηφιδωτά του 12ου αι., εκτελεσμένα από Βυζαντινούς τεχνίτες. Αυτά παρουσιάζουν εικονογραφικές και μορφικές ομοιότητες με τα ψηφιδωτά της Καπέλα Παλατίνα, του καθεδρικού του Μονρεάλε και του καθεδρικού της Τσεφαλού, αν και πιθανόν δημιουργήθηκαν από διαφορετική ομάδα καλλιτεχνών.

Στους τοίχους υπάρχουν δύο ψηφιδωτά, που αρχικά ήταν στη Νορμανδική πρόσοψη· πρώτα του Ρογήρου Β΄ βασιλιά της Σικελίας, κυρίου του Γεωργίου Αντιοχέως μεγάλου ναυάρχου της Σικελίας. 

Ο Ρογήρος στέφεται από τον Χριστό· η απεικόνιση του Ρογήρου Β΄ είναι πολύ σημαντική, ως προς τον τρόπο που εμφανίζεται: οι ρήγες ελάμβαναν το στέμμα από τον Ρωμαίο Αυτοκράτορα από την Κωνσταντινούπολη, ή αργότερα στη Δύση από τον πάπα. Όμως εδώ ο Ρογήρος Β΄ φέρει Βυζαντινά βασιλικά ενδύματα και στέφεται από τον ίδιο τον Χριστό, κατά το βυζαντινό έθος. 

 Πράγματι ο Ρογήρος Β΄, από κατακτητής της Σικελίας και κόμης της, κλήθηκε ρήγας της και βασιλιάς (= αυτοκράτορας). 

Επάνω υπάρχει η επιγραφή ΡΟΓΕΡΙΟC ΡΗΞ - ΙC XC. Στον βόρειο τοίχο του πλάγιου κλίτους βρίσκεται το δεύτερο ψηφιδωτό με τον ίδιο τον Γεώργιο Αντιοχέα, γονυπετή εμπρός από τη Θεοτόκο. Επάνω από τον Γεώργιο υπάρχει η επιγραφή ΔΟΥΛΟΥ ΔΕΗCΙC CΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΟΥ ΑΜΗΡΑ, ενώ η Θεοτόκος κρατά ειλητό, το οποίο γράφει τα λόγια της, που απευθύνονται στον γιο της Χριστό : ΤΟΝ ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ ΔΕΜΑΝΤΑ ΤΟΝΔΕ ΜΟΙ ΔΟΜ[ΟΝ] ΓΕΩΡΓΙΟΝ ΠΡΩΤΙCΤΟΝ ΑΡΧΟΝΤΩΝ ΟΛΩΝ, ΤΕΚΝΟ ΦΥΛΑΤΤΕΙC ΠΑΝΓΕΝΕΙ ΠΑCHC BΛΑΒΗC, ΝΕΜΕΙC ΤΕ ΤΗΝ ΛΥΤΡΩCIN ΑΜΑΡΤΗΜΑΤΩΝ. EXEIC ΓΑΡ ΙCΧΥΝ ΩC Θ[ΕΟ]C MONOC ΛΟΓΕ.

Το κεντρικό κλίτος έχει τον Χριστό ως Παντοκράτορα, περιτριγυρισμένο από τους αρχαγγέλους Μιχαήλ, Γαβριήλ, Ραφαήλ και Ουριήλ. Πιο κάτω βρίσκονται οι οκτώ προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης και στα λοφία (σφαιρικά τρίγωνα) οι τέσσερις ευαγγελιστές της Νέας Διαθήκης. Στον θόλο του κεντρικού κλίτους αναπαριστάται η Γέννηση του Χριστού και η Κοίμηση της Θεοτόκου.

Το νεότερο τμήμα του ναού διακοσμήθηκε με μεταγενέστερες νωπογραφίες, μικρής καλλιτεχνικής σημασίας. Οι νωπογραφίες στο μέσο ύψος των τοίχων είναι του 18ου αι. και αποδίδονται στον Γκουλιέλμο Μπορέμανς.