Η ευλογία των καρπών κατά την εορτή της Μεταμορφώσεως

Του Παναγιώτη Ι.Σκαλτσή,επικούρου Καθηγητού Α.Π.Θ.

Οι φωτογραφιές είναι από των αγιασμό των καρπών της γης στην ρωσική εκκλησία(6/19 Αυγούστου)

Στην άρχαία Έκκλησία, κατα τη διάρκεια της προσφορας άπο τους πιστους του άρτου και του οίνου για την τέλεση του µυστηρίου της θείας Ευχαριστίας, προσφέρονταν και εύλογούνταν και άλλα προϊόντα, οπως σίτος, ελαιον, µέλι, σταφύλια και άλλα όπωρικά, καθ ως έπίσης γάλα, τυρός, καρποί, άνθη, άκόµη και ζώα.

Ή πρώτη όµως έκκλησιαστικη άντίδραση στην παλαια αύτη συνήθεια ηλθε άπο τον γ' άποστολικό κανονα, ο οποιος,προκειµένου να διαφυλάξει τη βιβλικη - άποστολικη παράδοση της προσφορας κατα τη θεία Ευχαριστία µόνον άρτου και οίνου, άπηγόρευσε τόσο την έκ του Πάλαιοδιαθηκικου Νόµου προερχόµενη συνήθεια της θυσίας ζώων στο ίερό, οσο και κατά τη θεία Λειτουργία προσφορά µη εύχαριστιακων καρπων και προϊόντων.

Ό έν λόγω κανόνας µε τα ευχαριστιακα δώρα επιτρέπει µόνο την προσφορά νέων χίδρων (νέα στάχυα σίτου) και σταφυλιών, µε την έπεξήγηση οτι ή προσφορά αυτη γίνεται «τω καιρω τω δεόvτι», την έποχη δηλαδη της ωρίµανσης τών καρπών και των φρούτων «ούχ ώς θυσίαv ταύτα προσφέρεσθαι, άλλ' ώς άπαρχας τών ώρίµωv καρπωv». Ή κατ' ετος αυτη προσφορά του σίτου και των σταφυλιών, ως άπαρχων ευλογία, είχε και το χαρακτήρα της εύχαριστίας προς το Θεο «τω οίκοvοµούvτι τα πρός ζωάρκειαv καί θεραπείαv ήµωv».

Στο διαχωρισµο των εξωευχαριστιακων αγαθών άπο την προσφορα  και προσκοµιδη της θείας Λειτουργίας έπέµεινε και ή έν Καρθαγένη Σύνοδος (419), ή όποία δια του 37/44 κανόνα της άποφάσισε να µην άναµειγνύοντα: µε τον άρτο και τον οίνο οί άπαρχές, είτε µέλι, είτε γάλα, άλλα ολα αυτα να εύλογούνται ξεχωριστά, «ώς έκ τού άγιάσµατος τού Κυριακού σώµατος καί αίµατος διίστασθαι». Έπέτρεπε µόνο τη συµπροσφορά «σταφυλών και σίτου», µε την εννοια πάντοτε των άπαρχών και όχι της θυσίας, οπως άκριβως ήθελε και ό προηγούµενος άποστολικός κανόνας 

Σε όρισµένες εκκλησίες, οµως, οι ιερείς συνέχισαν, µέχρι το τέλος του Ζ' τουλάχιστον αίώνα, να άναµειγνύουν χυµο σταφυλιων µε τη θεία Ευχαριστία, και «κατα το κρατησαν εθος ... αµα τω λαώ διανέµειν άµφότερα». Του θέµατος αυτου έπελήφθη εκ νέου ή εν Τρούλλω ΣΤ' Οίκουµενικη Σύνοδος (Πενθέκτη, 691), ή όποία δια του 280ου κανόνα της ορισε ή σταφυλη να λογίζεται ώς άπαρχη και «ίδικώς τούς ίερείς εύλογουντας, τοίς αίτούσι ταύτης µεταδιδόναι»· να εύλογείται δηλαδη ξεχωριστα και να δίδεται στούς πιστούς, προφανώς µετα τη θεία Λειτουργία, «προς την του δοτηρος τών καρπών εύχαριστίαν».

Ευχες απαρχών έχουν διασωθεί στη λειτουργική µας παράδοση άπο τον τρίτο αίώνα, οπως και στα λειτουργυτά χειρόγραφα συναντούµε «Εύχη έπι προσφερόντων απαρχάς», η «Εύχη έπι προσφερότων καρπούς νέους», οπως π.χ. σταφύλια, συκα, ρόδα, µηλα, ροδάκινα, πέρσικα κ.α. Πρόκειται για σύντοµα κείµενα γεµάτα ευχαριστία στο Θεό, ό όποίος έδωσε «καρπούς παντοδαπούς είς εύφροσύνην και τροφην τοίς άνθρώποις». Ό ανθρωπος µε τη σειρά του άντιπροσφέρει «άπαρχην καρπών», πιστεύοντας οτι ή προσφορά του αυτη γίνεται εύαρέστως δεκτη άπο το Θεό. Διατηρείται έτσι, µέσω των πρωτογεννηµάτων, ζωντανη ή άνάµνηση και κοινωνία των δωρεών του Θεού, άλλα και βέβαια ή πρόγευση και ελπίδα των αίωνίων θησαυρών και άπολαύσεων.

Με την άρχαία αυτη παράδοση, και ίδιαιτέρως µε την πράξη της ευλόγησης τρύγου, σχετίζονται και δύο χαρακτηριστικες τελετές του βυζαντινου Ευχολογίου και της αυτοκρατορικης έθιµοτυπίας της Κωνσταντινουπόλεως.

Ή πρώτη τελετή µαρτυρείται στον παλαιότερο λειτουργικό κώδικα, το Βερβερινο Ευχολόγιο 336 (8-9 αί.), µε τον τίτλο «Ευχή γινοµένη ύπο του Πατριάρχου, ότε προς συνήθη έπιτελεί την τρύγην ό βασιλεύς». 

Άπο µεταγενέστερους κώδικες πληροφορούµαστε οτι ή τελετή αυτή, ή όποία είχε δύο ευχες 

για τους βασιλείς, γινόταν στο Ναό των Βλαχερνών κατα την έορτη της Κοιµήσεως της Θεοτόκου, την 15η Αυγούστου.

Ή σπουδαιότητα αυτου του γεγονότος άποδεικνύεται και άπο την παρουσία του αυτοκράτορα, ό όποίος προφανώς , οπως συνηθιζόταν έκαµε την άρχη του τρύγου και προσέφερε στον Πατριάρχη άπο το νέο καρπό της άµπέλου. Μνεία του γεγονότος κάνει και ό Βαλσαµώνας, ό όποίος το συνδέει σαφως µε την ετήσια προσφορά των άπαρχών και κυρίως των σταφυλιών µετα τη θεία Λειτουργία.

Ή δεύτερη τελετη του τρύγου µαρτυρείται και περιγράφεται άπο τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ' τον Πορφυρογέννητο (945-959) στο έργο του «Εκθεσις της Βασιλείου Τάξεως και στο κεφάλαιο «'Όσα δει παραφυλάττειν έν τη ήµέρα του τρυγητου έν προκένσω της Ίερείας». 'Έξω άπο τα άνάκτορα, λοιπόν, της Ιέρειας , περιοχης που βρισκόταν στην άσιατικη άκτη του Βοσπόρου, και ενώπιον των άρχόντων, των άξιωµατούχων και του βασιλέως, ό Πατριάρχης, την ηµερα του τρυγου, φορωντας το φελώνιο και το ώµοφόριο, εύλογούσε τα σταφύλια µε ειδική ευχη «κατά την της Εκκλησίας άκολουθίαν».

Ή τελετη αυτή, ή όποία πλαισιωνόταν άπο αύτοσχέδιους ύµνους, άνταλλαγη σταφυλιων µεταξυ Πατριάρχου και αύτοκράτορος και γευµα, τόνιζε την άρµονικη συνύπαρξη κοσµικης και εκκλησιαστικης εξουσίας και είχε το χαρακτήρα της άντίδρασης απέναντι σε παγανιστικά διονυσιακα στοιχεία που έπικρατούσαν την εποχη εκείνη κατα τον τρύγο, το πάτηµα των στα-

φυλιων και την άποθήκευση του µούστου στα πιθάρια.

Είναι σαφές, λοιπόν, οτι ή Έκκλησία κατα παλαιά συνήθεια εύλογούσε πάντοτε τον τρύγο και τα σταφύλια, οπως άκριβως εκανε και µε τις άλλες άπαρχες και τα πρωτογεννήµατα. Υπάρχει µάλιστα και κανόνας που έπιβάλλει την ευλογία του σίτου και της σταφυλης, πριν αύτά άναλωθούν άπο τους πιστούς.

Συνέχεια αύτης της παράδοσης είναι άκριβως και ή ευλογία των σταφυλιών κατα την 6η Αύγούστου, έορτη της Μεταµορφώσεως. Διασώζεται µάλιστα και είδική ευχη, η όποια στα χειρογραφα µαρτυρειται άπο το 10ο αίώνα, µε διάφορους τίτλους, οπως «Εύχη του σταφυλιου», «Εύχη είς µετάληψιν σταφυλης», «Εύχη έπι σταφυλης και πάσης όπώρας», «Εύλογία άµπέλου και σταφυλης». Είναι λιτη και σύντοµη εύχή, µε την όποία ή Έκκλησία εύχαριστεί το Θεό, που «δια της του άέρος εύκρασίας, και τών σταγόνων της βροχης και της τών καιρών γαλήνης» εύδόκησε, ωστε ό καρπος της άµπέλου να ωριµάσει φυσιολογικά και στην κατάλληλη ωρα, προκειµένου να εύφραίνει αύτους που τον γεύονται και να προσφερθει «ώς δώρον είς έξιλασµόν άµαρτιών, δια του ίερου σώµατος του Χριστου». 

'Όπως βλέπουµε είναι σαφης ή σύνδεση της σταφυλης µε τη θεία Εύχαριστία.

Σε µεταγενέστερα χειρόγραφα µαρτυρείται και άλλη «Εύχη είς άπαρχας σταφυλης και συκών της στ' του Αύγούστου µηνός έν τη έορτη της Μεταµορφώσεως», ή όποία άναφέρεται στην ευλογία µόνο της σταφυλης και µε σαφη πάλι άναφορα στην πνευµαική ελευθερία που έγγυώνται ό Χριστος και ή εύχαριστιακη ζωή.

Δεν είναι πάντως σαφέ2 άπο πότε ή ευλογία των σταφυλιών, άρχαία οντως πα ράδοση, συνδέθηκε µε την έορτη της Μεταµορφώσεως. Έαν λάβουµε ύπόψη οτι ή έορτη αύτή, άπο τις άρχαιότερες της χριστιανικης Έκκλησίας, είναι γνωστή στα Ιεροσόλυµα επίσηµα άπό τον 7ο αίώνα, και στο βυζαντινο εορτολόγιο τον 9οαίώνα, δεν άποκλείεται ή σύνδεση αύτη να εγινε έξ άρχης. Άλλωστε τότε, στο τέλος δηλαδη του 7 ου αίώνα, εγινε, οπως είδαµε, και ό όριστικος διαχωρισµός των άπαρχων άπο την προσφορά των εύχαριστιακών δώρων.

ΤΟ ερώτηµα άσφαλώς είναι γιατί τελικα τα σταφύλια εύλογούνται κατα την έορτη της Μεταµορφώσεως. Σε σχετικά παλαιό λειτουργικό τυπικό, αύτο των Κασούλων ( 12 αι), σηµειώνεται οτι ή ευλογία των σταφυλιών γινόταν άπο τον ίερέα το Δεκαπενταύγουστο, µετά τη θεία Λειτουργία.

Κάτι άνάλογο γινόταν,οπως είδαµε, και στην Κωνσταντινούπολη, όπου το Δεκαπενταύγουστο Πατριάρχης εύλογούσε τα σταφύλια στο ναο των Βλαχερνών, παρουσια του αυτοκρατορα.

ΟΙ περισσότερες πάντως πηγες συνδέουν την ευλογία των σταφυλιών µε τη Μεταµόρφωση. Ή Τυπικη Διάταξη Νείλου 'Ιεροµονάχου, του 130υ αί., σηµειώνει οτι «έν αύτη δέ τη έορτη καταλύοµεν σταφυλάς, καθώς τό της έκκλησίας διέξεισι τυπικόν». 

Παράδοση των Πατέρων θεωρεί και το Τυπικό του Ά γίου Σάββα την ευλογία των σταφυλιών κατα την έορτη της Μεταµορφωσεως.

Την ίδια άκριβως είδηση εχει και το Τυπικό του Ρήγα, το όποίο οµως προσδιορίζει άκριβως και το σηµείο της Λειτουργίας, οπου γίνεται ή ευλογία αύτή: «Μετα δέ την όπισθάµβωνον εύχήν, ψάλλοµεν τό άπολυτίκιον της έορτης και τό κοντάκιον και ό ίερευς του Κυρίου δεηθώµεν και εύλογει δια της τεταγµένης εύχης τας παρατεθειµένας προ της είκόνος του Χριστου σταφυλάς».

Είναι φανερο οτι ό χρόνος εύλογίας των σταφυλιών έξαρταται απο τις κλιατολογικες συνθηκες κάθε περιοχης και την περίοδο ωρίµανσης των καρπων αυτών.

Έποµένως, δεν είναι καθόλου παράξενο το γεγονος Ότι αλλου τα σταφύλια εύλογούντο το Δεκαπενταύγουστο και αλλου στις 6 Αύγούστου. Σύµφωνα µάλιστα µε άγιολογικες πηγες προσφορά σταφυλιών γινόταν και κατα την έορτη της Ύψώσεως του Τιµίου Σταυρου, την 14η Σεπτεµβρίου.

Έκτός, όµως, απο τις κλιµατολογικες συνθηκες είναι πολύ πιθανό στη σύνδεση της εύλογίας των σταφυλιών µε τη Μεταµόρφωση να έχουν συµβάλει και παλαιές ίστορικες καταβολες της έορτης αύτης.
Το Ίεροσολυµιτικο Κανονάριο συσχετίζει την έορτη της Μεταµορφώσεως µε την Ίουδαίκη έορτη της Σκηνοπηγίας και δεν είναι τυχαιο πως ενα απο τα αναγνώσµατα της έορτης, που διαβάζονταν την έποχη έκείνη στα Ιεροσόλυµα, µιλα ακριβως για την πλήθυνση των κήπων, των αµπελώνων καιτων συκεωνων.

Ή ευλογία των σταφυλιών κατα τη Μεταµόρφωση κατανοείται, έπίσης, και µέσα απο τις θεολογικές, άνθρωπολογικές και κοσµολογικες διαστάσεις της έορτης αύτης. Ό Κύριος «ήµέρας εξ» ή «ώσει ήµέρας όκτώ», µετα την πρόρρηση του Πάθους Του, «είς όρος ύψηλόν ... µετεµορφώθη εµπροσθεν αύτων(Πέτρου, lακώβου και lωάννου), και ελαµψε το πρόσωπον αύτου ώς ό ηλιος, τα δε ίµάτια αύτου έγένετο λευκα ώς το φως».

Αύτος είναι ό Δηµιουργός. του κόσµου, αλλα και ό κυρίαρχος των εσχάτων. Αύτος είναι ή άµπελος«εν ούρανοις µεν εχουσα τήν ρίζαν, έπι γης δε τα κλήµατα ,αµπελος κλαδευοµένη το σωµα, άλλ' ού τήν ρίζαν, αµπελος µετα τρίτην ήµέραν του κλαδευθηναι βλαστάνουσα τον βότρυν της άναστασεως».

Είναι φυσικό, λοιπόν, µε τη Μεταµόρφωση του Κυρίου να φωτίζεται και να δοξάζεται όλόκληρος ό κόσµος. Ή κτίση φαιδρύνεται και αποκτα τη λαµπρότητα
που είχε κατα το χρόνο της δηµιουργίας.

Γι' αύτον ακριβως το λόγο και ή κτίση, ανταποκρινόµενη δοξολογικα σ' αύτην τη δωρεά και την ελπίδα, άναφέρεται προς το Δηµιουργό της και τον εύχαριστεί , αλλα και ή Έκκλησία στην πιο κατάλληλη έορτή, της Δηµιουργίας και των Έσχάτων, της άνανέωσης και της έλπίδας, συνηθίζει να ευλογεί τον κόσµο και τις απαρχές του, έπιβεβαιώνοντας έτσι ότι ή άνανένωση αρχίζει απο το Θεό, περνα µέσα απο τη φύση και καταλήγει στη σωτηρία του ανθρώπου.

Ή ευλογία των σταφυλιών, των άντιπροσωπευτυτών αύτών απαρχων του κό-
σµου, είναι µία λειτουργικη πράξη που τονίζει ίδιαίτερα τη δοξολογικη και εύχαριστιακη προσφορά της ϋλης και των καρπων της γης στο Δηµιουργό Θεο και κτίση των απάντων. Πολύ περισσότερο µάλιστα, όταν ό καρπος αύτος της αµπέλου µας δίδει το κρασί, που ό Χριστος ευλόγησε στην Κανα, για να τονίσει την έν Χριστώ µεταµόρφωση του κόσµου, αλλα και µας το παρέδωσε στο Μυστικό Δειπνο ως το στοιχείο έκεινο, που µαζι µε το Ψωµί, την ωρα της θείας Λειτουργίας άφθαρτοποιούνται χαρισµατικά, µεταποιούµενα σε Κυριακο «σωµα και αίμα», θεία Εύχαριστία.

Έκτος τούτων, ή ευλογία των σταφυλιων τονίζει και την ανάγκη της συνεχους
πνεuµατικης καρποφορίας και µεταµορφωτικης πορείας του ανθρώπου, καθόσον «οί τω υψει τών άρετων διαπρέψαντες, και της ένθέου δόξης άξιωθήσόνται».