Οι εικονογραφικοί τύποι της Αγίας Τριάδος

Η Αγία Τριάδα είναι ίσως η λεπτότερη θεολογική έννοια της Ορθοδοξίας.

Διότι ενώ συνίσταται από τρία πρόσωπα, εκ των οποίων το ένα (Άγιον Πνεύμα) εκπορεύεται από το άλλο (Θεός Πατήρ) και το τρίτο (Ιησούς Χριστός) εγεννήθη από το άλλο (Θεός Πατήρ) είναι ταυτόχρονα ένα Πρόσωπο, ένας Θεός, είναι και τα τρία Προαιώνια, Ομοούσια και Ομότιμα.

Επειδή αυτά είναι ασύλληπτα από τον ανθρώπινο νου, η Ορθοδοξία αποδίδει στην έννοια της Αγίας Τριάδος το νόημα του Μυστηρίου.

Ακόμα μεγαλύτερο πρόβλημα από το θεολογικό, είναι το εικαστικό. Πώς, πράγματι, μπορεί να απεικονιστεί με ανθρώπινα κριτήρια ένα θεϊκό Μυστήριο;

Οι αρχαιότερες απεικονίσεις της Αγίας Τριάδος βασίζονται στις αφηγήσεις της Παλαιάς Διαθήκης. Εκεί, τρεις άγγελοι εμφανίζονται στον Αβραάμ και του αναγγέλλουν πως η γυναίκα, του η Σάρα θα γεννήσει. Ο Αβραάμ τους φιλοξενεί και τους προσφέρει γεύμα. Αλλά του μιλούν ως ένα πρόσωπο, πράγμα που οδήγησε τους Πατέρες να καταλάβουν πως επρόκειτο για εμφάνιση της Αγίας Τριάδος, την μοναδική αναφερόμενη άλλωστε στις Γραφές.

Η απεικόνιση αυτή εξασφαλίζει το Ομοούσιον και ομότιμον. Ακόμα, ενώνει Μυστηριακά τον άνθρωπο με τον Θεό, μια που ο Αβραάμ και η Σάρα είναι παρόντες, και το απεικονιζόμενο γεύμα υπονοεί την αναίμακτη θυσία επί της Αγίας Τραπέζης στην Λειτουργία.

Έτσι, τα Τρία Πρόσωπα της Τριάδος, το αρχετυπικό ανθρώπινο ζεύγος, και η Λειτουργική Θυσία, ενώνονται σε μια υψηλά συμβολική σύνθεση, που ταυτόχρονα είναι και ιστορικά ακριβής, σύμφωνα με την αφήγηση της Γραφής

Η εικόνα αυτή επιγράφεται “Η Φιλοξενία του Αβραάμ”αλλά και “Η Αγία Τριάς”.

Το μεγάλο μειονέκτημα αυτής της Συνθέσεως είναι ότι δεν είναι αναγνωρίσιμη. Αν ο πιστός δεν μάθει την παραπάνω ερμηνεία, το θέμα δεν είναι εύκολα αντιληπτό.

Δεύτερο μειονέκτημα είναι το ότι δεν μπορούμε να καθορίσουμε με βεβαιότητα ποια είναι τα Τρία Πρόσωπα, μια που απεικονίζονται πανομοιότυπα.

Μολοντούτο, και υπολογίζοντας πως προσπαθούμε να απεικονίσουμε ένα ακατάληπτο Μυστήριο, αυτός ο εικονογραφικός τύπος είναι ο καλύτερος και ο πλησιέστερος στην έννοια της Τριαδικότητος του Θεού.

Η γνωστή εικόνα του Ρουμπλιώφ που εσφαλμένα θεωρείται αρχετυπική, μια που υπάρχουν πολύ αρχαιότερες, είναι και ελλιπής, αφού απουσιάζουν ο Αβραάμ και η Σάρα.

Οι άλλες απεικονίσεις που δείχνουν τον Ιησού, τον Θεό Πατέρα και το Άγιο Πνεύμα ως Περιστερά, βασίζονται σε ανάλογες εμφανίσεις που αναφέρονται στις Γραφές. Αλλά αυτές οι εμφανίσεις έγιναν για κάθε Πρόσωπο ξεχωριστά. Ποτέ δεν εμφανίστηκαν με αυτήν την μορφή μαζί, σε Τριάδα, όπως είχαν εμφανιστεί στον Αβραάμ.

Είναι προφανές δε, πως ένας σεβάσμιος Γέρων (Ο Πατήρ) ένας νεαρός άνδρας (ο Ιησούς Χριστός) και ένα περιστέρι (Το Άγιον Πνεύμα) δεν μπορεί να φαίνεται πως έχουν ούτε την ίδια ουσία, ούτε την ίδια τιμή.

Γι αυτό τον λόγο αυτός ο εικονογραφικός τύπος δεν απεικονίζει σωστά την έννοια της Τριάδος, αλλά έχει το πλεονέκτημα πως είναι εύκολα αντιληπτός και αναγνωρίσιμος από τον πιστό.

Άλλο μειονέκτημα είναι πως συχνά το Πνεύμα - περιστερά εμφανίζεται μεταξύ του Πατρός και του Υιού, οπότε μπορεί εύκολα να ερμηνευθεί πως “εκπορεύεται εκ του Πατρός και του Υιού” δηλαδή, προάγει την παπική κακοδοξία.

Συνεπώς, καταλήγουμε, πως η πλέον πρόσφορη για την Ορθοδοξία απεικόνιση είναι αυτή της “Φιλοξενίας του Αβραάμ” χωρίς βέβαια να είναι και η τέλεια, μια που το Μυστήριο της Τριάδος είναι ασύλληπτο.

Δημήτρης Σκουρτέλης

ΠΗΓΗ