Οι χάλκινοι βυζαντινοί σταυροί-λειψανοθήκες της συλλογής Τσολοζίδη

[...]Οι σταυροί που χρησιμοποιούνταν ως εγκόλπια – φυλακτά από τον 5ο έως και τον 7ο αιώνα κατασκευάζονταν από πολύτιμα μέταλλα, χρυσό και ασήμι, αλλά κυρίως από κράματα του χαλκού. Γράφει ο Σωφρόνιος Ιεροσολύμων: … καὶ ταῦτα πρὸς τοὺς μάρτυρας λέξασα, σταυρὸν χρύσεον λίθοις διαυγέσιν καὶ τιμίοις λάμποντα ἀπὸ τοῦ τραχήλου τοῦ νέου περὶ τὸ στῆθος ᾐώρησεν, τοῦτον φύλακα τοῦ δοθέντος αὐτῷ παρασχοῦσα φωτίσματος…σταυροῦ δηλονότι τοῦ τῆς νίκης δοτῆρος καὶ φύλακος τὸν οἰκεῖον προσκυνητὴν πάλιν ῥωννύοντος, καὶ νίκην κατὰ τοῦ σκότους παρέχοντος.

Από την ανάπτυξη της λατρείας των λειψάνων και μετά, οι απλοί σταυροί μετατράπηκαν σε λειψανοθήκες. Σταυρούς – λειψανοθήκες εννοεί ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος σε ένα χωρίο του: Αὐτὸ δὲ τὸ ξύλον ἐκεῖνο, ἔνθα τὸ ἅγιον ἐτάφη σῶμα καὶ ἀνεσκολοπίσθη, πῶς ἐστι περιμάχητον ἅπασι; καὶ μικρόν τι λαμβάνοντες ἐξ ἐκείνου πολλοί, καὶ χρυσῷ κατακλείοντες, καὶ ἄνδρες καὶ γυναῖκες τῶν τραχήλων ἐξαρτῶσι τῶν ἑαυτῶν καλλωπιζόμενοι, καίτοι καταδίκης σύμβολον τὸ ξύλον ἦν καὶ τιμωρίας …

Οι επιστήθιοι σταυροί – λειψανοθήκες συσχετίζονταν για πολλά χρόνια με τα ενθύμια του 6ου και 7ου αιώνα των προσκυνητών από τους Αγίους Τόπους. Η μελέτη των ιστορικών πηγών, όμως, καθώς και τα αρχαιολογικά δεδομένα δείχνουν ότι η μαζική παραγωγή τους ανάγεται στις αρχές του 9ου αιώνα, την περίοδο δηλαδή της εικονόφιλης αντίδρασης, μετά την πρώτη Εικονομαχία. Η χρήση τέτοιων αντικειμένων αποτελούσε έκφραση της ορθόδοξης πίστης τους. Όταν, το 815, ο αυτοκράτορας Λέων ο Ε’ κατηγορήθηκε ότι ευνοούσε με τη στάση του την επιστροφή σε εικονομαχικές αντιλήψεις, έβγαλε από το στήθος του ένα εγκόλπιο σταυρό με εικονικό διάκοσμο, το προσκύνησε και το φίλησε.

Ο πατριάρχης Νικηφόρος εκδήλωσε επανειλημμένα λατρευτική στάση προς τους επιστήθιους σταυρούς-λειψανοθήκες. Στον τρίτο Αντιρρητικό Λόγο μαρτυρεί ότι οι χριστιανοί συνηθίζουν να φέρουν πάνω στο στήθος τους λείψανα του Τίμιου Ξύλου ως φυλακτά για προστασία και για σωματική και ψυχική υγεία : «Τα γαρ αρχήθεν και παρά Χριστιανών εν τε χρυσώμασι και αργυρώμασι κατασκευασμένα, και καλούμενα φυλακτήρια, α δη και κατ΄αυχένος εκκρεμαννύμενα, και προς φυλακήν και ασφάλειαν της ζωής ημών, και σωτηρίαν των ψυχών τε και των σωμάτων ημών, εντεύθεν γαρ αυτοίς και τούνομα επικέκληται, προς ιατρεία τε παθών και αποτροπήν της των ακαθάρτων δαιμονίων προσβολής…».

Τα ίδια περίπου επανέλαβε σε επιστολή που απηύθυνε στο πάπα Λέοντα Γ’, το 811, με την ευκαιρία της ενθρόνισής του. Την επιστολή συνόδευε χρυσό εγκόλπιο, που περιείχε λείψανα Τιμίου Ξύλου: «…απεστείλαμεν τη αδελφική υμών μακαριότητι, εγκόλπιον χρυσούν, ού η μία όψις κρυστάλλου εγκατακεκλεισμένη, η δε ετέρα εικονισμένη δι’ εγκαύσεως, και εντός έχον έτερον εγκόλπιον, εν ω εισί μερίδες των τιμίων ξύλων εντετυπωμέναι…».

Η παραγωγή των εγκόλπιων σταυρών έφθασε στο απόγειό της το διάστημα, από το 10ο έως το 12ο αιώνα και στη συνέχεια παρουσίασε φθίνουσα πορεία. Τα εργαστήρια που παρήγαγαν αυτά τα αντικείμενα ήταν διάσπαρτα σε ολόκληρη τη βυζαντινή αυτοκρατορία και δεν συνδέονταν με συγκεκριμένα προσκυνήματα. Πρόκειται κυρίως για σταυρούς – λειψανοθήκες κατασκευασμένους από δύο χυτές κοίλες πλάκες που ενώνονται με στροφείς επάνω και κάτω, αφήνοντας ενδιάμεσο κενό χώρο για τα άγια λείψανα και φέρουν σκηνές από το χριστολογικό κύκλο. Ελάχιστοι είναι οι σταυροί λειψανοθήκες που έσωσαν το περιεχόμενό τους. Πρόκειται για τεμάχια οστών που καλύπτονται με ένα υλικό σε μορφή σκόνης ή μικρά κομματάκια πέτρας, αναμεμιγμένα με χώμα. Αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν ότι σταυρούς – λειψανοθήκες αυτού του τύπου έφεραν άτομα και των δύο φύλων και όλων των ηλικιών, εν ζωή αλλά και στον τάφο τους.

Από τον 11ο αιώνα εμπλουτίστηκε η εικονογραφική θεματολογία τους. Εκτός από τη συνηθισμένη σύνθεση της Σταύρωσης και της Παναγίας δεομένης, φιλοτεχνούνται και παραστάσεις διαφόρων αγίων. Οι άγιοι αυτή την περίοδο παίζουν το ρόλο του προστάτη ενάντια σε κάθε κακό. Τα λείψανά τους, καθώς και αντικείμενα που τους ανήκαν, τοποθετούνταν στο εσωτερικό των λειψανοθηκών εξαιτίας της πίστης πως η υπερφυσική δύναμη των αγίων μπορούσε να μεταφερθεί με την επαφή στο σώμα του πιστού.

Παρόλο που ο σταυρός, από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες καθιερώθηκε ως το κατ’ εξοχήν σύμβολο και φυλακτό, δεν πέρασε ούτε μια χρονική περίοδος που να μην έγινε αντικείμενο συζήτησης και προσπάθεια προπαγάνδας υπέρ αυτού. Καθ’ όλη τη βυζαντινή περίοδο διάφοροι εκκλησιαστικοί συγγραφείς προσπαθούσαν με πολύ πάθος να πείσουν τους χριστιανούς για τις πραγματικές αξίες και αρετές του σταυρού.

Κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο, στα δύσκολα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας, όταν η προσφυγή στο θείο ήταν η μόνη ελπίδα σωτηρίας, η διάθεση των σταυρών – φυλακτών έφθασε σε μεγάλη ακμή. Διάφοροι σταυροί κρέμονταν πάνω στο στήθος των υπόδουλων χριστιανών, προφυλάσσοντάς τους από κάθε κακό.

Η περιγραφή των Σταυρών της συλλογής στο leipsanothiki.blogspot