Τ ο ἀ ή τ τ η τ ο ν Ὅ π λ ο ν

Γλωσσικό & φιλολογικό σχόλιο στον Ειρμό του Κανόνος εις την Ύψωσιν του Σταυρού 

 

Είναι γνωστό ότι ο Κανόνας, το σπουδαιότερο ποιητικό είδος που ήκμασε στο Βυζάντιο, αποτελείται από 9 ωδές, που η αρχή κάθε μίας (ο " Ειρμός" ) έχει ως άξονα το θέμα της αντίστοιχης ωδής της Παλαιάς Διαθήκης.
Επειδή λοιπόν η Α΄ ωδή της Π.Δ. αναφερόταν στη διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας, οι ποιητές των Κανόνων συνέπλεκαν με ευφυή, ενίοτε μάλιστα αριστοτεχνικό τρόπο, το θέμα της εκάστοτε εορτής (εν προκειμένω του Σταυρού) με το θέμα της διάβασης της Ερυθράς.

 Λόγω της εικαστικής και δραματικής μεγαλοπρέπειας του θέματος οι ειρμοί της Α ωδής των μεγάλων κανόνων έχουν σπάνια ποιητικότητα. Όσοι αγαπάτε την υμνογραφία αξίζει να μελετήσετε συγκριτικά τους ειρμους της Α΄ ωδής των κανόνων. Είχαν γίνει κάτι σαν "λυδία λίθος" της τέχνης του ποιητή κανόνων.

Ποιος να μη θαυμάσει λ.χ. τον ειρμό της Α΄ ωδής του Κανόνα της Υπαπαντής, ποίημα Κοσμά του Μελωδού, που περιέχει ποίηση πραγματικά αισχυλικών καταβολών:
 "Χέρσον ἀβυσσοτόκον πέδον
ἥλιος ἐπεπόλευσέ ποτε.."
(Σε χέρσο βυθό που την άβυσσο γεννά
εκεί στάθηκε κάποτε ο ήλιος)

Παρόμοιας αισχυλικής κοπής είναι και ο αντίστοιχος ειρμός του ίδιου ποιητή εις την Κυριακή των Βαΐων, όπου πάλι ο βυθός της Ερυθράς ονομάζεται «πηγή της αβύσσου»:
 "Ὤφθησαν αἱ πηγαὶ τῆς ἀβύσσου
νοτίδος ἄμοιροι,
καὶ ἀνεκαλύφθη θαλάσσης
κυμαινούσης τὰ θεμέλια..."
(Φάνηκαν οι πηγές της αβύσσου
στεγνές από νερό
και αποκαλύφθηκαν της τρικυμισμένης
θάλασσας τα θεμέλια...)

 Στην αυριανή εορτή της Υψώσεως του Σταυρού, ο τρόπος με τον οποίο ο ποιητής (πάλι ο Κοσμάς ο Μελωδός) θέλησε να συνδέσει τη διάβαση με τον Σταυρό είναι εξίσου εντυπωσιακός. Αν και στη Γραφή δεν λέγεται πουθενά ότι ο Μωυσής σημείωσε «σχήμα σταυρού» με τη ράβδο του επάνω στα ύδατα της Ερυθράς, ο ποιητής το επινοεί, αξιοποιώντας κατάλληλα τη βιβλική αφήγηση (!).
Λέει ότι χάραξε πρώτα τη θάλασσα οριζόντια, για να ανοίξει η θάλασσα,(πβ. Εξ. 14,21 :
ἐξέτεινε δὲ Μωυσῆς τὴν χεῖρα ἐπὶ τὴν θάλασσαν,
καὶ ὑπήγαγε Κύριος τὴν θάλασσαν [..]
καὶ ἐποίησε τὴν θάλασσαν ξηράν, καὶ ἐσχίσθη τὸ ὕδωρ
και έπειτα τον χάραξε κάθετα, για να κλείσει και να καταποντίσει τους Αιγυπτίους (πβ. Εξ. 14,27 :
ἐξέτεινε δὲ Μωυσῆς τὴν χεῖρα ἐπὶ τὴν θάλασσαν,
καὶ ἀποκατέστη τὸ ὕδωρ πρὸς ἡμέραν ἐπὶ χώρας.

Ο υμνωδός θεωρεί το δεύτερο χτύπημα κάθετο προς το πρώτο ("ἐπιστρεπτικώς"), με το οποίο έτσι σχηματίστηκε σταυρός... 

✦ Όπως σημειώνει και ο μέγας ερμηνευτής των κανόνων Νικόδημος Αγιορείτης («Εορτοδρόμιο»):
«Ἡ ἁγία Γραφή δὲν φανερώνει, ὅτι ὁ Μωϋσής
ἐκτύπησε τὴν Θάλασσαν τὴν δευτέραν φοράν
μὲ πλάγιον σχῆμα τῆς ράβδου˙ ἀλλά ὁ Μελωδός
συμπεραίνει τοῦτο˙ ἴσως δε καὶ τὸ εἶχεν ἐκ παραδόσεως».

Έτσι ο Κοσμάς δημιούργησε τον ακόλουθο, πραγματικά εμβληματικό Ειρμό, προοίμιο του Κανόνος και συνάμα των «Καταβασιών του Σταυρού», οι οποίες ψάλλονται με πολλή μεγαλοπρέπεια στην εκκλησία από την εορτή της Μεταμορφώσεως (6 Αυγούστου) μέχρι και την αυριανή εορτή του Σταυρού.
❝ Σταυρόν χαράξας Μωσῆς,
ἐπ’ εὐθείας ράβδῳ,
τήν Έρυθράν διέτεμε,
τῷ Ἰσραήλ πεζεύσαντι•
τήν δέ ἐ π ι σ τ ρ ε π τ ι κ ῶ ς,
Φαραώ τοῖς ἅρμασι κροτήσας ἥνωσεν•
ἐπ’ εὔρους διαγράψας,
τό ἀ ή τ τ η τ ο ν ὅπλον
διό Χριστῷ ἅσωμεν,
τῷ Θεῷ ἡμῶν, ὅτι δεδόξασται❞

Κέντρο Λεξικολογίας - γλώσσα, λέξεις, λεξικά