Του π.Θωμά Ανδρέου
Είναι συγκινητικό τουλάχιστον, να βρίσκεσαι ομιλών περί του νεομάρτυρος Νικολάου του Μετσοβίτου, εδώ, στην γενέτειρα και ιδιαιτέρα του πατρίδα όπου το πρώτον είδε το φως του ηλίου ο Νικόλαος Μπασδάνης ή Βλαχονικόλας[1]. Στον ιστορικό αυτό τόπο της Ηπείρου που ανέδειξε μεγάλες μορφές της Εκκλησίας και του Γένους, ο Νικόλαος περνά τα παιδικά και πρώιμα εφηβικά του χρόνια. Πριν επεκταθούμε όμως στα συναξαριστικά στοιχεία, ας δούμε επ’ ολίγον τι σημαίνει ο όρος Νεομάρτυρας.
Ο όρος Νεομάρτυρες –λοιπόν- χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά κατά την διάρκεια της εικονομαχίας ,[2] για να τους αντιδιαστείλει με τους Μάρτυρες των πρώτων αιώνων. Από την άλωση όμως της Κωνσταντινουπόλεως και μετά, ο όρος αποδίδεται σε όσους βασανίσθηκαν σκληρά από τους Τούρκους για να αλλαξοπιστήσουν [3]. Αυτοί όμως υπέδειξαν σθεναρή αντίσταση και υπέμειναν καρτερικά τα βασανιστήρια μέχρι θανάτου , αντλώντας δύναμη από την πίστη τους.
Ο περιορισμός όμως αυτός δημιουργεί επιστημονικά προβλήματα, καθώς περιορίζοντας τους Νεομάρτυρες μόνο σε όσους μαρτύρησαν μετά την άλωση, παραγκωνίζονται όσοι μαρτύρησαν για την πίστη τους και πριν από αυτήν . Η εμφάνιση των Σελτζούκων Τούρκων στην Ανατολή και η βαθμιαία κατάληψη των εδαφών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, επέφερε και τον εξισλαμισμό αρκετών Χριστιανών αλλά και την ανάδειξη πολλών Μαρτύρων.
Το παιδομάζωμα ,η βιαία αρπαγή αρρένων παιδιών, ξεκινά από την περίοδο της αλώσεως[4], με την δημιουργία του σώματος των Γενίτσαρων που ήταν εξισλαμισθέντες χριστιανοί και συνεχίζετε μέχρι και την επανάσταση του 1821 . Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι εξισλαμιζόμενοι γίνονταν αμείλικτοι διώκτες των πρώην ομοθρήσκων τους, δημιουργώντας έτσι ευνοϊκές συνθήκες για την επέκταση του Ισλαμισμού. Αλλοιώνονταν με αυτό τον τρόπο τα δεδομένα που αφορούσαν την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ανατολής και την εθνολογική σύνθεση ,των Βαλκανικών χωρών[5]. Άρα το κριτήριο για να χαρακτηριστεί κάποιος μάρτυρας ‘’Νεομάρτυρας’’ πρέπει να είναι ο κοινός λόγος του μαρτυρίου, δηλαδή η ομολογία της πίστης και ο θάνατος υπέρ αυτής[6].
Αποτελεί μέγιστη ανθρώπινη θηριωδία η ευρηματικότητα του τρόπου του μαρτυρίου ,με τον οποίον ο Μάρτυρας υποφέρει για την αγάπη του Χριστού, εφαρμόζοντας στην πράξη τον λόγο του Αποστόλου Παύλου που λέει: «τίς ἡμᾶς χωρίσει ἀπὸ τῆς ἀγάπης τοῦ Χριστοῦ; θλῖψις ἢ στενοχωρία ἢ διωγμὸς ἢ λιμὸς ἢ γυμνότης ἢ κίνδυνος ἢ μάχαιρα;»[7] Σύμφωνα δε με τον Καθηγητή Μπαλογιάννη, ‘’ το μαρτύριον κατά κανόνα είναι μία βραδεία και επώδυνος μέθοδος θανατώσεως ,η οποία κατέστη ιδιαιτέρως βραδεία εις τα μαρτύρια των Νεομαρτύρων’’.[8]
Η μέθοδος θανατώσεως εφαρμόζεται κατά κανόνα εν μέσω εμπαιγμών ,απειλών ή και υποσχέσεως καταπαύσεως του μαρτυρίου και κοινωνικής αποκαταστάσεως του μάρτυρος ,εις περίπτωσιν καθ’ ην ούτος ήθελεν υποκύψει αρνούμενος την πίστην του’’. Και λίγο παρακάτω αναφέρει ότι :’’ Ο θάνατος εις τα πλείστα των μαρτυρίων είχεν τον χαρακτήρα του εγκεφαλικού θανάτου ,μέχρι δε της επελεύσεως αυτού διετηρείτο πλήρης η συνειδησιακή ενάργεια του ατόμου’’.[9]
Οι νέοι αυτοί Μάρτυρες αποτελούν παράδειγμα υπομονής για όλους τους ορθοδόξους που ζουν κάτω από τον ζυγό των Τούρκων. Ιδιαιτέρως για την Πατρίδα μας, αποτελούν τα ζωντανότερα παραδείγματα υπομονής των θλίψεων και των δοκιμασιών και ενσαρκώνουν το αγωνιστικό και ηρωικό πνεύμα των Χριστιανών. Θεωρούνται οι πρώτοι ήρωες του Νέου Ελληνισμού[10], διότι στην σκοτεινή για το Γένος περίοδο της Τουρκοκρατίας οι νεομάρτυρες ‘’ αντιστάθηκαν σθεναρά και αντέδρασαν δυναμικά όταν η πίστη τους έμπαινε στο στόχαστρο του τυρράνου. Αυτός βρήκε τον εξισλαμισμό ως πρόσφορο μέσο για να κυριεύσει και την ορθόδοξη καρδιά των υποδούλων Ελλήνων. Εκείνοι βρήκαν την ομολογία ως άριστο τρόπο για να μείνουν ελεύθεροι στο φρόνημα και να διασωθεί η ταυτότητα των Ρωμιών’’[11].
Οι Νεομάρτυρες, ούτε έπαψαν ούτε θα πάψουν να υπάρχουν, όπως συμβαίνει και στην δική μας εποχή που μέσα από τα σύγχρονα τεχνολογικά επιτεύγματα, βλέπεις να ζωντανεύουν στην οθόνη της τηλεοράσεως ή του ηλεκτρονικού υπολογιστού, τα νεομαρτυρολογικά συναξάρια μιας άλλης όχι τόσο αμφισβητούμενης σε αξίες εποχής όπως η σημερινή.
Ο πρώτος, ο Μετσοβίτης Νικόλαος, γεννήθηκε εδώ από ευσεβείς γονείς και σε νεαρή ηλικία πήγε στα Τρίκαλα της Θεσσαλίας όπου εργάστηκε ως αρτοποιός[12]. Λίγο καιρό μετά, Μουσουλμάνοι της περιοχής τον εξανάγκασαν να εξισλαμισθεί χρησιμοποιώντας διάφορους τρόπους[13]. Αυτό όμως δεν κράτησε για μακρόν χρονικό διάστημα- κάτι που παρατηρείται στις περιπτώσεις εξισλαμισθέντων νεομαρτύρων- με αποτέλεσμα ο Νικόλαος να επιστρέψει στην ιδιαιτέρα του Πατρίδα, εδώ στο Μέτσοβο όπου ζούσε χριστιανική ζωή μετανοημένος για το ολίσθημα του να απαρνηθεί έστω και για μια στιγμή το Χριστό. Εδώ ως φαίνεται και με την καθοδήγηση του πνευματικού του, τεκμηριώνει μέσα του την πεποίθηση πως αν χρειαστεί θα απαρνηθεί την ίδια του την ζωή για την αγάπη του Χριστού!
Η πρόκλησις και η πρόσκλησις δεν αργεί να έρθει. Μια μέρα πήγε στα Τρίκαλα, πουλώντας δαδιά ως μέσο βιοπορισμού, μαζί με άλλους συγχωριανούς του.[14] Κάποιος τον ανεγνώρισε και τον κατέδωσε στις αρχές ως αρνητή του Ισλάμ με αποτέλεσμα να συλληφθεί και να υποστεί σαδιστικές και απάνθρωπες ενέργειες και ασφαλώς με συνοπτικές διαδικασίες, μιας και η έννοια του δικαίου ήταν σχεδόν ανύπαρκτη σε τέτοιες περιπτώσεις να του απαγγελθεί η ετυμηγορία της θανατική εκτελέσεως του δια πυράς, στην κεντρική αγορά των Τρικάλων![15]
Ο μαρτυρικός θάνατος του νέου, στις 17 Μαΐου του 1617[16], στην κεντρική αγορά των Τρικάλων, προκαλεί δέος στις καρδιές των Χριστιανών που βλέπουν στο πρόσωπο του νεομάρτυρα, όπως και σε όλες τις περιπτώσεις νεομαρτύρων την θρυαλλίδα μιας επαναστατικής εκρήξεως για την απελευθέρωση αυτού του μαρτυροηρωικού τόπου που ουδέποτε στηρίχθηκε σε βαριά βιομηχανική παραγωγή αλλά επεβίωσε και επιβιώνει χαρίζοντας κουλτούρα και πολιτισμό, τέχνες, γράμματα, ήρωες και μάρτυρες που έδωσαν εαυτόν, για του Χριστού την Πίστη την Αγία και της Πατρίδος την ελευθερία!
Κάποιος Χριστιανός κεραμοποιός, εξαγόρασε από τους Τούρκους την κάρα του Μάρτυρος την οποίαν και εντοίχισε κρυφά μέσα στους τοίχους του σπιτιού του. Αργότερα και μετά τον θάνατο του κεραμοποιού, το σπίτι αγοράστηκε από κάποιον άλλον που ασφαλώς δεν γνώριζε την ύπαρξη αυτού του ασύλητου πνευματικού θησαυρού. Ακριβώς ένα χρόνο μετά το μαρτύριο του νεομάρτυρος , θεοσημίες οδηγούν στην ανακάλυψη της μαρτυρικής κάρας του, την οποία και δώρισε στην Μονή Βαρλαάμ Μετεώρων[17]. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως , όπως γράφει σε προλογικό του σημείωμα ο μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κυρός Χριστόδουλος, μετά την ανάληψη της ηγουμενίας της Μονής Βαρλαάμ επί ημερών του μακαριστού Μητροπολίτου Τρίκκης Διονυσίου, της συνοδίας του τότε Αρχιμανδρίτου Καλλινίκου του μετά ταύτα, Ρωγών και Πειραιώς, πως ο τότε νεαρός κληρικός Χριστόδουλος, ανακάλυψε την λειψανοθήκη με την κάρα του Αγίου, μέσα στην βιβλιοθήκη της Μονής!
Γράφει λοιπόν ο ίδιος σχετικά:’’ Καρείς μοναχός εις την Ιεράν Μονήν Βαρλαάμ των Μετεώρων το έτος 1961, ιδιαιτέρως ευλαβούμαι τον νεομάρτυρα Νικόλαον, γενόμενος μάρτυς της χάριτος του, εκφραζομένης δια της αρρήτου ευωδίας, η οποία εκχύνεται από της Τιμίας Κάρας Του, την οποία ηυτύχησα, μετά των άλλων συμμοναστών μου, να ανασύρω όπισθεν βιβλιοθήκης κατά γην κειμένην και εγκαταλελλειμένην, να περιποιηθώ και να τιμήσω’’[18]
Μια παρόμοια περίπτωση, είναι και αυτή του μέχρι πρώτινος αγνώστου Νεομάρτυρος Νικολάου του εξ’ Ιωαννίνων. Για τον δεύτερο αυτό νεομάρτυρα, δεν υπήρχε ελληνική βιβλιογραφία εκτός από μια αναφορά του ονόματος του και κάποιων στοιχείων της ζωής και του μαρτυρίου του Αγίου, σε βιβλίο του Καθηγητού Γόνη[19]. Αντίθετα, υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία στην βουλγαρική γλώσσα, μιας και το μαρτύριο του συνέβη στην γείτονα χώρα με αποτέλεσμα να καταγραφή με την μορφή συναξαρίου στην βουλγαρική[20].
Ο Νεομάρτυρας Νικόλαος ο εξ’ Ιωαννίνων μαρτύρησε στην Σόφια της Βουλγαρίας εξήντα δύο (62) χρόνια πριν από τον Νικόλαο τον Μετσοβίτη την ίδια ημέρα όμως και τον ίδιο μήνα! Όταν λοιπόν μου δόθηκε ως θέμα διπλωματικής εργασίας ‘’ Οι Νεομάρτυρες της Βουλγαρίας’’, διαπίστωσα πως για την ελληνική βιβλιογραφία ο Γιαννιώτης Νικόλαος ήταν παντελώς άγνωστος σε αντίθεση με τον Μετσοβίτη του οποίου η μνήμη είναι γνωστή στο πανελλήνιο. Ας δούμε όμως συνοπτικά τον βίο του δευτέρου για την ευκολότερη εξαγωγή συμπερασμάτων που θα δικαιολογούν το τίτλο της παρούσης εισηγήσεως.
Σε κάποια στιγμή όμως, προσκεκλημένος από Τούρκους σε γεύμα, ήπιε από το ποτό που του προσέφεραν με αποτέλεσμα να χάσει τις αισθήσεις του και χωρίς να το θέλει, να υποστεί περιτομή! Όταν διαπίστωσε τι είχε συμβεί με δόλο, θέλησε να διαμαρτυρηθεί. Το αποτέλεσμα ήταν να φυλακιστεί και να οδηγηθεί στον τοπικό δικαστή. Εκείνος, διακρίνοντας την σκευωρία προσπάθησε αρχικά να απαλλάξει τον κατηγορούμενο από τις κατηγορίες της προδοσίας στο Ισλάμ, μιας και η περιτομή έγινε όταν εκείνος είχε χάσει τις αισθήσεις του από το υπνωτικό που του είχαν ρίξει στο ποτήρι του.
Ο φανατισμένος όμως όχλος, δεν άργησε να εκδώσει ο ίδιος την ετυμηγορία της εκτελέσεως του μάρτυρος Νικολάου. Έτσι, στις 17 Μαίου του 1555, τον οδηγούν λίγο έξω από την πόλη, στην περιοχή ‘’Τρία πηγάδια’’ όπου σήμερα σώζεται ο τόπος του μαρτυρίου του και αφού αρχικά τον λιθοβολούν, στην συνέχεια άναψαν φωτιά για να αποτεφρώσουν το σώμα του ενώ ήταν ακόμα ζωντανός!
Αμέσως όμως φαίνεται πως καταστάθηκε στην συνείδηση των Χριστιανών ως μάρτυρας Χριστού, μιας και λίγο αργότερα ο Μητροπολίτης Σόφιας Ιακώβ, τον ανεγνώρισε ως Άγιο της Βουλγαρικής Εκκλησίας. Εκεί κτίσθηκε μεγαλοπρεπής Ναός του Αγίου και την ημέρα της μνήμης του τελείται λαμπρά πανήγυρη[21]. Το εκπληκτικότερο όλων όμως είναι, πως παρά την έλλειψη σχετικής βιβλιογραφίας, υπάρχει μικρό Εκκλησάκι στην περιοχή του Αυλώνα Αττικής προς τιμήν του Νεομάρτυρα.
Στις 10 Μαΐου του 2011 λίγες ημέρες πριν την εορτή των δύο Νεομαρτύρων με το ίδιο όνομα Νικόλαος, δέχτηκα ένα τηλεφώνημα από τον κ. Κωνσταντίνο Παχή, Δικηγόρο Αθηνών και τότε πρόεδρο του Συλλόγου Αυλωνιτών ‘’Το Σάλεσι’’, ο οποίος με ενημέρωσε ότι σε ορειβατική εξόρμηση του Συλλόγου στην ευρυτέρα περιοχή της Πάρνηθας, υπάρχει ένα μικρό παρεκκλήσιο του 18ου- 19ου αιώνα που κτίσθηκε από Σαρακατσάνους βοσκούς και μέσα στο οποίο βρίσκεται μια εικόνα ενός αγνώστου για εκείνους Αγίου.
Η εικόνα φέρει την επιγραφή: ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΝΕΟΜΑΡΤΥΣ ΕΞ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ με αφιερωματική επιγραφή στο κάτω αριστερό μέρος: εις μνημόσυνον των συνδρομητών Μενιδίου 1891 και είναι διαστάσεων 70 επί 50 εκατοστά.
Όταν είδαν την εικόνα ερεύνησαν στο διαδίκτυο για πληροφορίες σχετικά με το όνομα Νεομάρτυς Νικόλαος ο εξ’ Ιωαννίνων. Το διάστημα εκείνο, είχα αναρτήσει τα σχετικά ερευνητικά πορίσματα με τον Νεομάρτυρα και έτσι φρόντισε να επικοινωνήσει μαζί μου ώστε να μου μεταφέρει τα σχετικά με την εικόνα του Αγίου η οποία σήμερα για λόγους ασφαλείας φυλάσσεται στον αριστουργηματικό από αρχιτεκτονικής απόψεως, ενοριακό Ιερό Ναό Αγίου Αντωνίου- Αυλώνος της Ι.Μ. Ιλίου.
Εύλογο όμως είναι το ερώτημα: πως ο Μετσοβίτης παρέμεινε ζωντανός στην συνείδηση των πιστών ενώ ο Γιαννιώτης λησμονήθηκε; Ο λόγος είναι η ταύτιση του ενός προσώπου με το άλλο, χάριν αυτών των παραλλήλων βίων.
1. ‘Έχουν το ίδιο όνομα.
2. Έχουν και οι δύο Ηπειρωτική καταγωγή, ο παλαιός από τα Γιάννενα, ο νεώτερος από το Μέτσοβο.
3. Και οι δύο εξισλαμίστηκαν.
4. Έχουν την ίδια ημερομηνία μαρτυρίου, την 17ην Μαΐου με διαφορά 62 ετών.
5. Και στις δύο περιπτώσεις ο μαρτυρικός δια πυράς θάνατος, έστεψε στεφανηφόρους τους Μάρτυρες ενώπιον του Κυρίου!
Αυτές λοιπόν οι ''συγκυρίες'' στις οποίες και αναφερθήκαμε, έγιναν αιτία ο πρώτος ο εξ’ Ιωαννίνων να περάσει, τουλάχιστον στην Ελλάδα, στην λήθη σε αντίθεση με τον Μετσοβίτη που παρέμεινε η μνήμη του ζωντανή. Αυτό νομίζω πως οφείλετε σε δύο κυρίως λόγους.
Ο πρώτος, ότι ο Γιαννιώτης μαρτύρησε σε άλλη περιοχή μακράν της Ελλάδος σε αντίθεση με τον δεύτερο χρονολογικά. Ο δεύτερος, πως δεν υπάρχουν λείψανα και τόπος μαρτυρίου στην Ελλάδα όπως συμβαίνει με τον Μετσοβίτη. Αυτά νομίζω πως συνετέλεσαν ώστε να παραμείνει ο νεώτερος και κατά κάποιο τρόπο να λησμονηθεί ο παλαιότερος.
Ολοκληρώνοντας λοιπόν , την κατάθεση των σκέψεων σχετικά με τους παράλληλους βίους των δύο νεομαρτύρων, σας ευχαριστώ εκ των προτέρων για την υπομονή με την οποίαν επιβραβεύσατε την παρούσα και ευελπιστώ πως συνέβαλα εις το ελάχιστον με την παράθεση των σχετικών στοιχείων προς τιμήν δύο υπέροχων ανθρώπων που τελικά το μεγαλύτερο κοινόν στοιχείον και των δύο είναι ένα: η αγάπη τους για τον Χριστό που μέσα από το μαρτύριο γίνεται τρόπος ζωής αιωνίου!
Σας ευχαριστώ.
*Η παρούσα εισήγησις, εκφωνήθηκε υπό του π. Θωμά Ανδρέου, σε εσπερινή ημερίδα στις 14-5-2017 με θέμα : ''Νεομάρτυς Νικόλαος ο Μετσοβίτης, 400 χρόνια από το μαρτύριο του'' υπό την αιγίδα της Ι.Μ. Ιωαννίνων, στην γενέτειρα του Νεομάρτυρα, Μέτσοβο.
Υποσημειώσεις - βιβλιογραφία:
[1] Μιχαήλ Γ.Τρίτου: ‘’Ο Μετσοβίτης Νεομάρτυς Νικόλαος’’, Ιωάννινα 2005, σελ. 49.
[2] Στυλιανού Γ. Παπαδόπουλου ,καθηγητού της Πατρολογίας εις την Θεολογικήν Σχολήν του Πανεπιστημίου Αθηνών ‘’ Οι Νεομάρτυρες και το Δούλον Γένος’’, ,Εκκλησιαστικαί Εκδόσεις Εθνικής Εκατονπεντήκονταετηρίδος ,εν Αθήναις 1991 σελ,.29
[3] Δημητρίου Τσάμη : ‘’ Αγιολογία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, Οι Νεομάρτυρες’’ Εκδ Πουρναράς , Θεσσ/νικη σελ 106-107
[4] STEVEN RUNCIMAN : ‘’ Η Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως’’ Εκδ. Δ. Παπαδήμα Αθήνα 2002 σελ. 231.
[5] Μιχαήλ Τρίτου ,οπ.π. σελ. 32.
[6] Στυλιανού Παπαδόπουλου, οπ.π. σελ. 29.
[7] Ρωμ. 8,35.
[8] Σταύρου Ι. Μπαλογιάννη Καθηγητού Ιατρικής: ‘’ Η βιολογική διάστασις των βασανισμών και των τρόπων θανατώσεως των Νεομαρτύρων.’’ Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου εις τιμήν και μνήμην των Νεομαρτύρων’’ Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 359.
[9] Σταύρου Μπαλογιάννη, οπ.π. σελ. 359.
[10] Σβορώνος Νικόλαος: ‘’Το Ελληνικό Έθνος. Γένεση και Διαμόρφωση του Νέου Ελληνισμού’’. Εκδόσεις «Πόλις», Αθήνα 2004, σελ. 83, 84. Πρ.βλ: Μαντούβαλου Μαρίας: ‘’Οι εγκωμιαστές του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης, δεινοί τιμητές και πλαστογράφοι της Ελληνικής’’. Πρακτικά Συνεδρίου « Ιστοριογραφία και Πηγές για την ερμηνεία του 1821», Ιερά Μονή Πεντέλης, 2012, Εκδόσεις «Αρχονταρίκι», Αθήνα 2013, σ. 142.
[11] Αρχιμ. Χρυσοστόμου Χρυσόπουλου: ‘’Εθνική Παλιγγενεσία και Νεομάρτυρες’’. ΄(Ανάτυπο), Άμφισσα 20017, σελ. 5/7905.
[12] Μιχαήλ Τρίτου οπ. π. σελ.49. Πρ,βλ.
[13] Κωνσταντίνου Δεσπότη:’’ Άγιοι της Ηπείρου’’ Εκδ. Παρακαταθήκη, Θεσσαλονίκη 2009, σελ.87.
[14] Κωνσταντίνου Δεσπότη, οπ.π. σελ. 87.
[15] Μιχαήλ Τρίτου οπ.π. σελ. 52, πρ.βλ. ‘’Συναξαριστής Νεομαρτύρων’’ εκδ. Ορθοδόξου Κυψέλης, Θεσσαλονίκη 2011, σελ. 531 και Ιωάννου Περαντώνη, ‘’Λεξικόν των Νεομαρτύρων’’, Εκκλησιαστικαί εκδόσεις Εθνικής εκατονπεντηκονταετηρίδος, Αθήναι 1994, σελ. 387.
[16] Στον ‘’Μέγα Συναξαριστή της Ορθοδόξου Εκκλησίας’’, εκδ. Συναξαριστής (Επιμέλεια Ματθαίου Λαγγή) τόμος 5ος , σελ. 449, αναφέρεται λανθασμένα ως ημερομηνία μαρτυρίου η 16η Μαΐου.
[17] Μιχαήλ Τρίτου, οπ.π. σελ. 54.
[18] Μιχαήλ Τρίτου, οπ.π. Πρόλογος Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ.κ. Χριστοδούλου, σελ. 7.
[19] Δημητρίου Γόνη: ‘’ Ιστορία των Ορθοδόξων Εκκλησιών Βουλγαρίας και Σερβίας’’ εκδ. Αρμός, 2001 σελ. 111.
[20] Αρχιμ. Θωμά Ανδρέου: ‘’ Οι Νεομάρτυρες της Βουλγαρίας’’ εκδ. Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 2012, σελ. 90.
[21] Περισσότερα με τα συναξαριστικά στοιχεία του Νεομάρτυρος Νικολάου του εξ’ Ιωαννίνων καθώς και την πλήρη ασματική του Ακολουθία, βλ. οπ.π. Αρχιμανδρίτου Θωμά Ανδρέου’’ Οι Νεομάρτυρες της Βουλγαρίας’’.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου