Η εικόνα του Ασπασμού των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου – Σύμβολο ειρήνης και καταλλαγής

Πρεσβυτέρα Μαρία Τοτού-Αγιογράφος

Εικ.1 «Ο ασπασμός των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου», Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου Μανιάκων Καστοριάς, 2011

Ἀπολυτίκιον  
Ἦχος δ’.

Οἱ τῶν Ἀποστόλων πρωτόθρονοι, καὶ τῆς Οἰκουμένης διδάσκαλοι, τῷ Δεσπότῃ τῶν ὅλων πρεσβεύσατε, εἰρήνην τῆ οἰκουμένῃ δωρήσασθαι, καὶ ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν τὸ μέγα ἔλεος.

Οι Απόστολοι,Πέτρος και Παύλος υπήρξαν δύο κορυφαίες προσωπικότητες-θεμελιωτές της Εκκλησίας μας, που άσκησαν μεγάλη επιρροή στην διαμόρφωση του δόγματος [1], « θεμελίους τῆς Ἐκκλησίας, τοὺς ἀληθεῖς στύλους καὶ βάσεις, καὶ σάλπιγγας ἐνθέους, τῶν τοῦ Χριστοῦ δογμάτων καὶ παθημάτων» όπως τους χαρακτηρίζει ο ιερός υμνογράφος διότι αυτοί οι δύο «πάντας εἵλκυσαν πρὸς τὴν θεογνωσίαν»[2]. (στιχηρό ιδιόμελο της Λιτής)
Στην βυζαντινή αγιογραφία, για τα σχήματα των Αποστόλων βασιζόμαστε στα πρότυπα που μας κληροδότησαν οι προηγούμενοι αγιογράφοι ανά τους αιώνες. Οι πρώτες εικόνες των Αποστόλων αποδίδονται στον Ευαγγελιστή Λουκά.

  Εικ.2 «Απόστολος Πέτρος», Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου Βαρικού Φλώρινας, 2014

Εικ.3 «Απόστολος Πέτρος», τεχνική fresco-νωπογραφία,  2016

«Ὁ Πέτρος γέρων στρογγυλογένης βαστῶν ἐπιστολήν λέγουσαν « Πέτρος ἀπόστολος Ἰησοῦ Χριστοῦ» (η περιγραφή του Διονυσίου του εκ Φουρνά για τον Απ. Πέτρο)[3]

Εικ.4 «Απόστολος Παύλος», εικόνα τέμπλου, Ι.Ν. Αγίας Παρασκευής, Βαρικού Φλώρινας, 2015

Εικ.5   «Απόστολος Παύλος», τεχνική fresco-νωπογραφία, 2016

«Ὁ Παύλος φαλακρός, βουρλογένης, μιξαιπόλιος, βαστῶν τας ιδ΄ ἐπιστολάς του τυλιγμένας και δεμένας ὁλας ὁμοῦ.» (η περιγραφή του Διονυσίου του εκ Φουρνά για τον Απ. Παύλο)[4].

Οι δύο Απόστολοι, Πέτρος και  Παύλος,  συναντήθηκαν ελάχιστες φορές στην Ιερουσαλήμ και στην Αντιόχεια, δεν είχαν κοινή πορεία, ο καθένας ακολούθησε τον δικό του ξεχωριστό δρόμο με κοινό στόχο την διάδοση του Χριστιανισμού. Μεταξύ τους υπήρξε έντονη διαφωνία σχετικά με τον τρόπο αντιμετώπισης των εθνικών που ήθελαν να γίνουν χριστιανοί,[5] ωστόσο στην Ορθόδοξη Εκκλησία μας, απεικονίζονται πολύ συχνά μαζί, σε αρκετές συμβολικές παραστάσεις, μία εκ των οποίων αποτελεί η παράσταση του «Εναγκαλισμού» ή «Ασπασμού» των Αποστόλων.

Εικ.6 « Ο ασπασμός των Αποστόλων

Η παράσταση αυτή, ως αυτόνομο θέμα, υιοθετήθηκε νωρίς στην βυζαντινή τέχνη, χρησιμοποιώντας εικαστικά πρότυπα από την παλαιοχριστιανική τέχνη[6]. Φέρει πολλές ομοιότητες με τον εικονογραφικό τύπο  του ασπασμού της Παναγίας και της Ελισάβετ, που βασίζεται σε πραγματικό γεγονός[7] και πηγή εμπνεύσεώς του αποτελεί το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον (Λουκ. α΄39-56).

Εικ.7 «Ο Ασπασμός της Θεοτόκου και της  Ελισάβετ», ψηφιδωτό από τον Ναό του Αγίου Μάρκου στην Βενετία

Η παράσταση του Ασπασμού των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου είτε ως «ιστορικά» μαρτυρημένης συνάντησης των δύο κορυφαίων Αποστόλων στη Ρώμη είτε ως συμβολική παράσταση υπήρξε πολύ δημοφιλής και αποτυπώθηκε πολύ νωρίς σε ποικίλες μορφές της Βυζαντινής Τέχνης.[8] Γίνεται ιδιαίτερα δημοφιλής  κυρίως μετά τον 11ο αι.   είτε ως φορητή εικόνα είτε ως τοιχογραφία, με πολλές παραλλαγές.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν:

Η τοιχογραφία «Ασπασμός Πέτρου και Παύλου» 1170-1180 μ.Χ. Μονή Βατοπεδίου  στο Άγιον Όρος:

Η στρογγυλή εικόνα (tondo) της Μονής της Πάτμου (15ος αι.) [9]:

Η εικόνα στη Μονή Καρακάλλου, Άγιον Όρος, 15ου αι.:

Η τοιχογραφία στο υπέρθυρο του Ιερού Ναού των Αγίων Αποστόλων  Πέτρου και Παύλου  (16ος αι.) στην Καστοριά:

Ο Διονύσιος εκ Φουρνά στην Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης μας παρουσιάζει  την επιγραφή της  παράστασης αυτής:

«Ποθῶν ὁ Πέτρος την σεβασμίαν θέαν

τοῦ συμμαθητοῦ προς συνάντησιν τρέχει.

Ἰδών ὁ Παῦλος ὁνπερ ἐπόθει λίαν,

χεῖρας ἐκτείνας δεξιοῦται τον φίλον.»[10]

αποδίδοντας με την περιγραφή αυτή την ένταση της κίνησης και των συναισθημάτων των Αποστόλων.

Οι Απόστολοι εικονίζονται κατά  τρία τέταρτα, απεικόνιση που δημιουργεί μία αμεσότητα ανάμεσα στον  θεατή και τα εικονιζόμενα πρόσωπα.

Η παράσταση αυτή  αποτελεί ένα σύμβολο οικουμενικής ειρήνης [11] και καταλλαγής[12],  σύμβολο πίστεως και ενότητας της Εκκλησίας και παράλληλα μας παρουσιάζει τον εξίσου σπουδαίο ρόλο των δύο μορφών στην Εκκλησία μας, γεγονός που ενισχύεται με τον κοινό εορτασμό τους στις 29 Ιουνίου εκάστου  έτους.

Οι εικόνες 1,2,3,4,5 και 6 είναι έργα της Πρεσβυτέρας Μαρίας Τοτού

1. Κυρτάτας Δημήτρης, Πέτρος και Παύλος, Οι Δώδεκα Μήνες Καλοκαίρι, Τόμος ΜΘ΄. Επτά Ημέρες, Καθημερινή, Αθήνα 2002, σελ. 37

2. Λέκκος Ευάγγελος, Πέτρος και Παύλος, Οι Άγιοι κήρυκες του Λόγου, Βίος και Ακολουθία, Σαϊτης, σελ. 3

3. Διονυσίου του εκ Φουρνά, Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης, υπό Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, εν Πετρουπόλει 1909, σελ. 150

4. Ο.π.

5. Κυρτάτας Δημήτρης, ο.π., σελ.38

6. Τσιγαρίδας Ευθύμιος, Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπεδίου, Τόμος β, σελ. 237\

7. Γιαννούλης Δημήτριος, Οι Τοιχογραφίες των Βυζαντινών Μνημείων της Άρτας κατά την Περίοδο του Δεσποτάτου της Ηπείρου, Εκδόσεις Εταιρείας Ηπειρωτικών μελετών, Ιωάννινα 2010, σελ. 78

8. Βασιλάκη Μαρία, ΄Εβδομο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία, Αθήνα 1987, σελ.23

9. tondo-αναγεννησιακός όρος που χρησιμοποιείται για έργα ζωγραφικής ή γλυπτικής με στρογγυλή μορφή

10. Διονυσίου του εκ Φουρνά, ο.π.,  σελ. 232

11. « …εἰρήνην τῆ οἰκουμένῃ δωρήσασθαι..» από το Απολυτίκιο των Αγίων Αποστόλων

12.  Κυρτάτας Δημήτρης, ο.π., σελ.39

Α. ΠΗΓΕΣ

Αγία Γραφή: Καινή Διαθήκη

Β. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βασιλάκη Μαρία, ΄Εβδομο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία, Αθήνα 1987

Γιαννούλης Δημήτριος, Οι Τοιχογραφίες των Βυζαντινών Μνημείων της Άρτας κατά την Περίοδο του Δεσποτάτου της Ηπείρου, Εκδόσεις Εταιρείας Ηπειρωτικών μελετών, Ιωάννινα 2010

Διονυσίου του εκ Φουρνά:Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης, υπό Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, εν Πετρουπόλει 1909

Κυρτάτας Δημήτρης, Πέτρος και Παύλος, Οι Δώδεκα Μήνες Καλοκαίρι, Τόμος ΜΘ΄. Επτά Ημέρες, Καθημερινή, Αθήνα 2002

Λέκκος Ευάγγελος, Πέτρος και Παύλος, Οι Άγιοι κήρυκες του Λόγου, Βίος και Ακολουθία, Σαϊτης,

Τσιγαρίδας Ευθύμιος, Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπεδίου, Τόμος β