Η τοιχογραφία της Υπαπαντής στην Κουμπελίδικη Καστοριάς, έτους 1496.

Γράφει ο Γιώργος Αλεξίου

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
 Στην πρόσοψη του Ιερού Ναού της Παναγίας Κουμπελίδικης Καστοριάς (9ος αι.), υπάρχουν αρκετές τοιχογραφίες αγίων Προσώπων και Βιβλικών σκηνών, που είναι δυσδιάκριτες σήμερα και οι οποίες χρονολογούνται, σύμφωνα με την αφιερωματική τους επιγραφή, στο έτος 1496. 

 Απ’ τις εν λόγω τοιχογραφίες η πλέον πνευματική, πρωτότυπη κι ενδιαφέρουσα είναι αυτή της Θεοτόκου Παιδιοκρατούσας, που βρίσκεται στ’ αριστερά – ως προς τον θεατή - της εξώθυρας του ναού και η οποία, αναφορικά με τον εικονογραφικό της τύπο, είναι γνωστή ως «Η Παναγία του Πάθους», και ως η «Η Αμόλυντος» και «Η φοβερά Προστασία» (η τελευταία ονομασία της απαντάται στο Άγιο Όρος).

 Στην αναφερόμενη τοιχογραφία η Θεοτόκος παριστάνεται ολόσωμη, κλίνοντας ελαφρά τη φωτοστεφανωμένη κεφαλή της σε ένδειξη υποταγής στο Θεό, κι έχοντας λυπημένη έκφραση στο πρόσωπό της. Φοράει βαθυκύανο ιμάτιο και ερυθρόχρωμο μαφόριο. Με τα δύο της χέρια σφίγγει γερά στην αριστερή αγκαλιά της (Αριστεροκρατούσα) τον Χριστό ως παιδίο. Ο Σωτήρας έχει στραμμένη την αγία κεφαλή Του προς τ’ αριστερά και πίσω κι ατενίζει τον αρχάγγελο Γαβριήλ (;) που κρατάει στα χέρια του τα σύμβολα του Θείου Πάθους, δηλαδή τον Σταυρό, τη λόγχη και τον σπόγγο. Στο παιδικό πρόσωπό Του «καθρεπτίζεται» έντονα ο φόβος και η θλίψη για τη μελλούμενη σταύρωσή Του. Με το δεξί Του χέρι βαστάει τυλιγμένο ειλητάριο – σύμβολο του Νόμου Του -, ενώ με το αριστερό γαντζώνεται απ’ το φόρεμα της μητέρας Του.

Η "Παναγία του Πάθους". 15ος αιών

ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ "Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΘΟΥΣ"
Οι φωτισμένοι αγιογράφοι, που πρωτοπαρουσίασαν στην Εκκλησία μας την πνευματικότατη εικόνα της Παναγίας του Πάθους (στις διάφορες παραλλαγές του εικονογραφικού της τύπου), είχαν υπόψη τους δύο σημαντικά γεγονότα της ζωής του Χριστού, την Υπαπαντή και τη Σταύρωσή Του, τα οποία συνδύασαν και αποτύπωσαν με μεγάλη επιτυχία σε μια και μόνο παράσταση, την προαναφερόμενη. 

Η Υπαπαντή (Υποδοχή) του Χριστού στο ναό του Σολομώντα έγινε 40 ημέρες μετά τη Γέννησή Του, απ’ το γέροντα ιερέα Συμεών, ο οποίος προβλέποντας τη Σταύρωσή Του προφήτευσε απευθυνόμενος προς τη Θεοτόκο: «... και τη δική σου μητρική καρδιά θα τη διαπεράσει η ρομφαία του πόνου, όταν θα δεις τον υιόν σου να πάσχει για τη σωτηρία των ανθρώπων» (Λουκ. β΄, 35). 

 Η προφητεία αυτή δηλώνεται στην περιγραφόμενη εικόνα από τα σύμβολα του Πάθους που δεικνύουν οι δύο Αρχάγγελοι (στην Κουμπελίδικη ο ένας) στο μικρό Χριστό, καθώς και απ’ το στοργικό και πονεμένο βλέμμα της Μητέρας Του. Τα Θεία Πάθη απτοποιούνται στην ίδια εικόνα και απ’ την όλη εμφάνιση του μικρού Χριστού. Ο Θεολόγος δημιουργός της, έχοντας υπόψη τους λόγους του Κυρίου: «Πάτερ μου, αν είναι δυνατόν, ας περάσει από εμένα αυτό το ποτήριο (της Σταυρικής θυσίας)...», (Ματθ. κστ΄, 39), Τον παρουσιάζει ν’ αντικρίζει με φόβο, καθόσον ήταν και τέλειος άνθρωπος, τα σύμβολα του μελλοντικού Του πάθους και να προσφεύγει για προστασία στην αγκαλιά της «Φοβεράς Προστασίας», δηλαδή της Μητέρας Του.


Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΘΟΥΣ ΣΤΟ ΝΑΟ ΤΗΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ
 Η Καστοριά καταλήφθηκε ως γνωστόν απ’ τους Τούρκους το έτος 1385 και παρέμεινε υπόδουλή τους 527 έτη, έως το 1912. Στο μακραίωνο αυτό διάστημα οι κάτοικοί της υπέστησαν μύρια δεινά απ’ τους βάρβαρους κατακτητές. Μόνη τους παρηγοριά κι ελπίδα κατά τις μαύρες ημέρες των παθημάτων τους, ήταν ο Θεός και η πολιούχος τους Παναγία, στους ναούς της οποίας κυρίως προσφεύγανε. Ένας τέτοιος ναός της, ο αρχαιότερος και πλέον σεβαστός τους, ήταν ο γνωστός μας ως «Παναγία η Κουμπελίδικη». Στην πρόσοψη αυτού του ναού οι σκλάβοι πρόγονοί μας αγιογράφησαν τη Θεοτόκο στον τύπο «Η Παναγία του Πάθους» - «Η Φοβερά Προστασία». 

Η επιλογή προς αγιογράφηση του συγκεκριμένου τύπου εικόνας, στην υπόψη εμφανή θέση της καστοριανής ακρόπολης, ήταν σίγουρα πολύ εύστοχη, διότι στα εκεί απεικονιζόμενα πονεμένα πρόσωπα της Θεοτόκου και του Υιού της «έβλεπαν» οι πολύπαθοι κάτοικοι της τότε Καστοριάς τους εαυτούς τους, καθώς και διότι απ’ τη «Φοβερά Προστασία» ζητούσαν οι απροστάτευτοι προστασία κι έπαιρναν κουράγιο και δύναμη.

πηγή