ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΟΤΤΑΔΑΚΗΣ
«Τον 6ο αιώνα έμελλε ν’ ακουστεί η πρώτη μεγάλη, χωρίς άλλο η μεγαλύτερη φωνή υμνογράφου της Εκκλησίας. Όπως πολύ αργότερα ο Ιωάννης Σεβαστιανός Μπαχ-αυτός χρησιμοποιώντας τους πιο άυλους μουσικούς ήχους-έτσι και ο παλιός εκείνος Χριστιανός, ως χειριστής του λόγου έγραφε μόνο και μόνο για να υμνήσει ιερά πρόσωπα, μόνο και μόνο για να κάμει το χρέος του. Τ’ όνομά του ήταν Ρωμανός ο Μελωδός».
Με αυτή τη λιτή, πλην μεστή εισαγωγή του και πολυγραφότατου και μεγάλου στοχαστή Ακαδημαϊκού Παν. Κανελλόπουλου, περνάμε στον κορυφαίο! Αυτόν που συστήνουν Καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο πρώτος, της Θεολογική, κι οι άλλοι δυο της Φιλοσοφικής Σχολής ως εξής:
«Αναντιλέκτως ο διασημότερος μελωδός της περιόδου ταύτης, κατά την γνώμην δε πολλών και ο μεγαλύτερος πάντων των μελωδών της Ελληνικής Εκκλησίας τυγχάνει ο Ρωμανός ο Μελωδός … ο πρώτος των μελωδών, ούτινος τα έργα παρουσιάζουν τον λειτουργικόν ύμνον ή μάλλον το θρησκευτικόν δράμα εν τη τελειότητι αυτού»-Π. Ν. Τρεμπέλας.
«Είναι ο μέγιστος των ποιητών της χριστιανικής Ελλάδος και του Χριστιανισμού εν γένει, ισοστάσιος προς τον προφητάνακτα Δαβίδ, αποκληθείς δε και Πίνδαρος της Εκκλησιαστικής Ποιήσεως»-Ν. Τωμαδάκης. «Αντιπροσωπεύει το πιο υψηλό σημείο ακμής που έφτασε το νέο ποιητικό είδος … Από ένας απλός ύμνος εξελίσσεται στην πιο συγκροτημένη και περίτεχνη φόρμα που δημιούργησε η θρησκευτική ποίηση στο Βυζάντιο»-Κ. Μητσάκης.
Πριν από αυτούς είχαν μιλήσει για την αξία του Ρωμανού ξένοι μελετητές. Ο Ρωμαιοκαθολικός Καρδινάλιος, Καθηγητής Ζαν Μπατίστ Πιτρά, που και ανέσυρε το μεγάλο υμνογράφο το 1888 από την αφάνεια και τη λήθη-αφού μετά τον 7ο αιώνα οι Κανόνες παραμέρισαν τα Κοντάκια από τη λειτουργική πράξη της Εκκλησίας-και τον ονόμασε: «Πρίγκιπα των Μελωδών»-“melodorum princeps.
Πριν από αυτούς είχαν μιλήσει για την αξία του Ρωμανού ξένοι μελετητές. Ο Ρωμαιοκαθολικός Καρδινάλιος, Καθηγητής Ζαν Μπατίστ Πιτρά, που και ανέσυρε το μεγάλο υμνογράφο το 1888 από την αφάνεια και τη λήθη-αφού μετά τον 7ο αιώνα οι Κανόνες παραμέρισαν τα Κοντάκια από τη λειτουργική πράξη της Εκκλησίας-και τον ονόμασε: «Πρίγκιπα των Μελωδών»-“melodorum princeps.
Ο Γερμανός Καθηγητής Gelzer, λίγα χρόνια αργότερα, το 1899, τον αποκάλεσε: «Δάντη των Νεοελλήνων-“Dante der Neohellenen”, και ο γνωστός ιστορικός, φιλόλογος, βυζαντινολόγος Καθηγητής Κ. Κρουμπάχερ έγραψε. «Ως προς την ποιητικήν ευφυίαν, το πυρ του ενθουσιασμού, το βάθος του αισθήματος και την μεγαλοπρέπειαν της γλώσσης υπερτερεί κατά πολύ πάντας τους λοιπούς μελωδούς, η δ’ εν τω μέλλοντι ποτέ ιστορία της λογοτεχνίας θα εξυμνήση τον Ρωμανόν ως τον μέγιστον ίσως του κόσμου εκκλησιαστικόν ποιητήν» !
Η Εκκλησία, βέβαια, πολύ πριν από όλους, του έκανε την ύψιστη σύσταση και τιμή, τον ανακήρυξε Άγιο και τιμά τη μνήμη του την 1η Οκτωβρίου. Γιατί:
Η Εκκλησία, βέβαια, πολύ πριν από όλους, του έκανε την ύψιστη σύσταση και τιμή, τον ανακήρυξε Άγιο και τιμά τη μνήμη του την 1η Οκτωβρίου. Γιατί:
«Από νεότητος όλον συ τω Χριστώ εαυτόν- -παραθέμενος ηκολούθησας αυτώ,- -φεγγοβόλοις λάμψεσι τον νουν- -ουρανόθεν, Ρωμανέ καταστραπτόμενος»-Επιφάνιος.
Ή: «Δόξης ερών της αλήκτου, πάνσοφε- -της ορωμένης και φθαρτής κατεφρόνησας»
-Θεοφάνης ο Γραπτός.
Και: «Αγγελικήν γαρ υμνωδίαν συστησάμενος- -θεοπρεπώς επεδείξω την πολιτείαν σου»-Δοξαστικό Ανατολίου.
Και, καθώς ο πατριάρχης Γερμανός θα αναρωτιέται: «Τις ασίγητον στόμα κτησάμενος ευφημήσει- -την θείαν διδασκαλίαν Ρωμανού του θεορρήτορος;», ο ίδιος και οι, Επιφάνιος και Θεοφάνης ο Γραπτός, στους τρεις Κανόνες τους θα καταθέτουν ότι, Ρωμανός ο Μελωδός, «αξιωθείς θεοπτίας χάρισμα» από τη Θεοτόκο, έγινε «δοχείον του Πνεύματος», «ευπρεπέστατον σκεύος… του Παρακλήτου», «λύρα» και «κιθάρα», «πυρίπνοον στόμα». Που: «Ιδού εκτρέφεις δαψιλώς ταις σοφαίς ομιλίαις- -και τερπναίς μελωδίαις τας διανοίας ημών- -και εμπιμπλάς γλυκασμού θειοτάτου,- -Ρωμανέ θεσπέσιε…»-Επιφάνιος. Και τέλος ότι, «τα λόγια του έχουν καλύψει την οικουμένη και έχουν διδάξει τους ανθρώπους πώς να υμνούν το Χριστό», αφού: «Λαμπτήρ εφάνης των πόλεων- -φωταγωγών διδαχαίς κόσμον άπαντα» !
Κλείνω αυτή τη μικρή εισαγωγή πάλι με Π. Κανελλόπουλο που γράφει: «Έχει δίκιο ο συντάκτης του βυζαντινού εκείνου δίστιχου που λέει για τον Ρωμανό: «Ο συγχορευτής ουρανού των αγγέλων-και γήθεν άδει τας μελωδίας». Έκαμε μάλιστα ο Ρωμανός και κάτι πολύ πρωτότυπο που δεν επισημαίνεται στο ωραίο αυτό επίγραμμα. Δεν εφάρμοσε μόνο τις «μελωδίες» του ουρανού, αλλά πήρε και τα αισθήματα και διανοήματα των απλών ανθρώπων και τα έβαλε-προπάντων στους διαλόγους που παρεμβάλλει στους ύμνους του-στα χείλη των προσώπων της Παλαιάς Διαθήκης, ή και του Ιησού και της Παρθένου. Την ενανθρώπιση του θείου την έκαμε ποιητική πραγματικότητα. Την έκαμε λίγο ή πολύ και νέα γλωσσική πραγματικότητα. Δεν ξέφυγε μόνο από τους κανόνες της κλασσικής μετρικής … αλλά ξέφυγε και από την τυπική γλωσσική αρχαιοπρέπεια. Πλησίασε αρκετά τη γλωσσική αλήθεια των ημερών του, πράγμα που … ο πιο διάσημος ύστερα από το Ρωμανό υμνογράφος-ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός-δε θέλησε να καταλάβει ότι ήταν αναγκαίο, θεωρώντας τον εαυτό του πολύ πιο σοφό από τον άσημο Μελωδό. Με τον Ιωάννη το Δαμασκηνό απομακρύνθηκε πάλι η εκκλησιαστική ποίηση από τη ζωντανή γλώσσα».
***
Αφήνουμε τώρα πολλές άλλες και ισάξιες μαρτυρίες και συστάσεις για τον κορυφαίο Υμνογράφο, και περνάμε σε μια συνοπτική έκθεση του επίγειου βίου του. Ο Ρωμανός ο Μελωδός, λοιπόν, γεννήθηκε στην πόλη Έμεσα της Συρίας, όπου ο Ελληνικός πολιτισμός-γλώσσα και πνεύμα-είχαν διαδοθεί από τα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου και των Διαδόχων του. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για το χρόνο της γέννησης και τους γονείς του, αλλά από την άριστη γνώση της λόγιας και της κοινής Ελληνικής γλώσσας από μέρους του συνάγεται ότι, «αναμφιβόλως υπήρξε Έλληνας»-Ν. Τωμαδάκης. Τις εγκύκλιες σπουδές του ολοκλήρωσε εκεί, και νωρίς χειροτονήθηκε Διάκονος στο ναό της Αναστάσεως της Βηρυτού.
Στα χρόνια του αυτοκράτορα Αναστάσιου Α΄(491-518) ήρθε στην Κωνσταντινούπολη, και έζησε ως μοναχός και διάκονος στη Μονή της Θεοτόκου-περιοχή του Κύρου-μέχρι τα τέλη της ζωής του, λίγο πριν το τέλος της βασιλείας του αυτοκράτορα Ιουστινιανού. Όπως μαρτυρούν Ακροστιχίδες των ύμνων του, τιμήθηκε με τον τίτλο του κυρίου-Κύριος ή Κύρος-που απονεμόταν σε εξαιρετικά εκκλησιαστικά πρόσωπα. «Κατέστη δε και αυλικός ποιητής επί Ιουστινιανού. Ο ύμνος του ‘εις έκαστον σεισμόν και εμπρησμόν’ αναφέρεται εις την στάσιν του Νίκα-532-και έλυσε το χρονολογικόν πρόβλημα της ζωής του ποιητού, αφού ούτως είδεν ο ίδιος και έζησε τα γεγονότα, καθώς και την ανέγερσιν και τα εγκαίνια της νέας Αγίας του Θεού Σοφίας. Από τους αγιολογικούς του ύμνους και υπαινιγμόν εις σεισμόν του 562 φαίνεται ότι δεν επέζησε του θανάτου του Μεγάλου Ιουστινιανού-565-και ότι η ζωή του έληξε περί το 560. Η φήμη του ως μελωδού, υπήρξε μεγάλη, και προσεπόρισεν εις αυτόν την κατάταξιν μεταξύ των Αγίων»-Ν. Τωμαδάκης.
Τα στοιχεία αυτά αντλούνται από έργα του ίδιου, άλλων ποιητών, ανώνυμα τροπάρια της Ακολουθίας του, τους Κανόνες, Επιφάνιου, Θεοφάνη του Γραπτού, και Πατριάρχη Γερμανού, και την ευλαβική εξιστόρηση του βίου του που βρίσκουμε με παραλλαγές σε διάφορα Συναξάρια.
Μια προσθήκη που μπορεί να γίνει σ’ αυτά από άλλο Συναξάρι, είναι ότι ο Ρωμανός όντας αρχικά παράφωνος, παρακαλούσε θερμά την Παναγία, η οποία παρουσιάστηκε και του θεράπευσε θαυματουργικά πρώτα την παραφωνία, και μετά του χάρισε το ποιητικό τάλαντο.
Κλείνω αυτή τη μικρή εισαγωγή πάλι με Π. Κανελλόπουλο που γράφει: «Έχει δίκιο ο συντάκτης του βυζαντινού εκείνου δίστιχου που λέει για τον Ρωμανό: «Ο συγχορευτής ουρανού των αγγέλων-και γήθεν άδει τας μελωδίας». Έκαμε μάλιστα ο Ρωμανός και κάτι πολύ πρωτότυπο που δεν επισημαίνεται στο ωραίο αυτό επίγραμμα. Δεν εφάρμοσε μόνο τις «μελωδίες» του ουρανού, αλλά πήρε και τα αισθήματα και διανοήματα των απλών ανθρώπων και τα έβαλε-προπάντων στους διαλόγους που παρεμβάλλει στους ύμνους του-στα χείλη των προσώπων της Παλαιάς Διαθήκης, ή και του Ιησού και της Παρθένου. Την ενανθρώπιση του θείου την έκαμε ποιητική πραγματικότητα. Την έκαμε λίγο ή πολύ και νέα γλωσσική πραγματικότητα. Δεν ξέφυγε μόνο από τους κανόνες της κλασσικής μετρικής … αλλά ξέφυγε και από την τυπική γλωσσική αρχαιοπρέπεια. Πλησίασε αρκετά τη γλωσσική αλήθεια των ημερών του, πράγμα που … ο πιο διάσημος ύστερα από το Ρωμανό υμνογράφος-ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός-δε θέλησε να καταλάβει ότι ήταν αναγκαίο, θεωρώντας τον εαυτό του πολύ πιο σοφό από τον άσημο Μελωδό. Με τον Ιωάννη το Δαμασκηνό απομακρύνθηκε πάλι η εκκλησιαστική ποίηση από τη ζωντανή γλώσσα».
***
Αφήνουμε τώρα πολλές άλλες και ισάξιες μαρτυρίες και συστάσεις για τον κορυφαίο Υμνογράφο, και περνάμε σε μια συνοπτική έκθεση του επίγειου βίου του. Ο Ρωμανός ο Μελωδός, λοιπόν, γεννήθηκε στην πόλη Έμεσα της Συρίας, όπου ο Ελληνικός πολιτισμός-γλώσσα και πνεύμα-είχαν διαδοθεί από τα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου και των Διαδόχων του. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για το χρόνο της γέννησης και τους γονείς του, αλλά από την άριστη γνώση της λόγιας και της κοινής Ελληνικής γλώσσας από μέρους του συνάγεται ότι, «αναμφιβόλως υπήρξε Έλληνας»-Ν. Τωμαδάκης. Τις εγκύκλιες σπουδές του ολοκλήρωσε εκεί, και νωρίς χειροτονήθηκε Διάκονος στο ναό της Αναστάσεως της Βηρυτού.
Στα χρόνια του αυτοκράτορα Αναστάσιου Α΄(491-518) ήρθε στην Κωνσταντινούπολη, και έζησε ως μοναχός και διάκονος στη Μονή της Θεοτόκου-περιοχή του Κύρου-μέχρι τα τέλη της ζωής του, λίγο πριν το τέλος της βασιλείας του αυτοκράτορα Ιουστινιανού. Όπως μαρτυρούν Ακροστιχίδες των ύμνων του, τιμήθηκε με τον τίτλο του κυρίου-Κύριος ή Κύρος-που απονεμόταν σε εξαιρετικά εκκλησιαστικά πρόσωπα. «Κατέστη δε και αυλικός ποιητής επί Ιουστινιανού. Ο ύμνος του ‘εις έκαστον σεισμόν και εμπρησμόν’ αναφέρεται εις την στάσιν του Νίκα-532-και έλυσε το χρονολογικόν πρόβλημα της ζωής του ποιητού, αφού ούτως είδεν ο ίδιος και έζησε τα γεγονότα, καθώς και την ανέγερσιν και τα εγκαίνια της νέας Αγίας του Θεού Σοφίας. Από τους αγιολογικούς του ύμνους και υπαινιγμόν εις σεισμόν του 562 φαίνεται ότι δεν επέζησε του θανάτου του Μεγάλου Ιουστινιανού-565-και ότι η ζωή του έληξε περί το 560. Η φήμη του ως μελωδού, υπήρξε μεγάλη, και προσεπόρισεν εις αυτόν την κατάταξιν μεταξύ των Αγίων»-Ν. Τωμαδάκης.
Τα στοιχεία αυτά αντλούνται από έργα του ίδιου, άλλων ποιητών, ανώνυμα τροπάρια της Ακολουθίας του, τους Κανόνες, Επιφάνιου, Θεοφάνη του Γραπτού, και Πατριάρχη Γερμανού, και την ευλαβική εξιστόρηση του βίου του που βρίσκουμε με παραλλαγές σε διάφορα Συναξάρια.
Πιο συγκεκριμένα, στο Συναξάρι της Ακολουθίας του διαβάζουμε: «Τη αυτή ημέρα μνήμη του οσίου Ρωμανού του Μελωδού και ποιητού των Κοντακίων. Ος ώρμητο εκ Συρίας της Εμεσηνών πόλεως, διάκονος γενόμενος της εν Βηρυττώ αγίας του Θεού εκκλησίας, της λεγομένης Αναστάσεως. Καταλαβών δε την Κωνσταντινούπολιν εν τοις χρόνοις Αναστασίου του βασιλέως, κατέμενεν εν τω ναώ της Αγίας Θεοτόκου, τω εν τοις Κύρου, εν ω και το χάρισμα της συντάξεως των κοντακίων έλαβεν, επιφανείσης αυτώ της αγίας Θεοτόκου κατ’ όναρ, κατά την εσπέραν της Χριστού γεννήσεως, και τόμου χάρτου επιδούσης και κελευσάσης αυτόν καταφαγείν. Ου μετά την κατάποσιν ευθέως έξυπνος γενόμενος, αναβάς εν τω άμβωνι ήρξατο εκφωνείν και λίαν εμμελώς ψάλλειν: ‘Η Παρθένος σήμερον τον υπερούσιον τίκτει’. Έκτοτε δε υπηγόρευσεν εις τας δεσποτικάς εορτάς και εις μνήμας διαφόρων αγίων κοντάκια τον αριθμόν περί τα χίλια, ων τα πολλά εν τοις Κύρου ιδιοχείρως υπ’ αυτού εκτεθέντα απόκεινται. Ετελειώθη δε εν ειρήνη και ετάφη εν τη αυτή εκκλησία, ένθα και τελείται αυτού σύναξις».
Μια προσθήκη που μπορεί να γίνει σ’ αυτά από άλλο Συναξάρι, είναι ότι ο Ρωμανός όντας αρχικά παράφωνος, παρακαλούσε θερμά την Παναγία, η οποία παρουσιάστηκε και του θεράπευσε θαυματουργικά πρώτα την παραφωνία, και μετά του χάρισε το ποιητικό τάλαντο.
«--Τι εστί σοι, Ρωμανέ; Τέκνον ευλογημένον, τι θλίβει;
--Δια τήνδε την δυσφωνίαν, δέσποινα κυρία, ότι γελώμαι υπό πάντων.
--Και ει χαρίσομαί σοι λιγυράν φωνήν, τι μοι υπόσχει; Γίνει μοναχός;
--Ναι κυρία μου…».
Η Παναγία τον θεραπεύει από την κακοφωνία, αυτός τηρεί την υπόσχεση, γίνεται μοναχός, και Εκείνη εμφανίζεται πάλι και του λέει:
«--Χαίροις, τέκνον ευλογημένον Ρωμανέ. Ανθ’ ων μετά πάσης σπουδής και προθυμίας επλήρωσας τα διαταχθέντα σοι, ιδού λάμβανε και της υπακοής σου τον καρπόν. Χάνε το στόμα σου, και φάγε α εγώ δίδωμί σοι. Και εψώμισεν αυτώ σελίδα βιβλίου…»
Πρόκειται για ένα θαύμα που «ενθυμίζει ανάλογα βιβλικά και πατερικά πρότυπα, δεικνύει δε τον θαυμασμόν των συγχρόνων και των μεταγενεστέρων του δια το έργον του»
Πρόκειται για ένα θαύμα που «ενθυμίζει ανάλογα βιβλικά και πατερικά πρότυπα, δεικνύει δε τον θαυμασμόν των συγχρόνων και των μεταγενεστέρων του δια το έργον του»
-Ν. Τωμαδάκης.
Και, «η γνωστή ευχή, ‘παν δώρημα τέλειον άνωθεν εστί καταβαίνον … εκ του πατρός των φώτων’ εκφράζει πολύ επιγραμματικά το πνεύμα που επικρατεί στη μακραίωνη παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας»
-Κ. Μητσάκης.
Προσθέτω πιο θεολογικά ότι, η Εκκλησία όχι αβάσιμα ανάγει τις μεγάλες δημιουργίες εκλεκτών τέκνων της, εδώ το υψηλό ποιητικό χάρισμα Ρωμανού του Μελωδού, λίγα χρόνια νωρίτερα το λαμπρό, και διαπρύσιο λόγο Ιωάννη του Χρυσόστομου σε θείο φωτισμό, γιατί όπως πιστεύει το Άγιο Πνεύμα δεν κατέβηκε την Πεντηκοστή και μετά έφυγε, αλλά μένει σ’ αυτήν και συνεχίζει να της δωρίζει τα χαρίσματα-«Πάντα χορηγεί το Πνεύμα το Άγιον, βρύει προφητείας, αγραμμάτους σοφίαν εδίδαξεν, αλιείς θεολόγους ανέδειξεν…».
Άλλωστε, ο Χριστός διαβεβαίωσε τους Μαθητές του ότι θα είναι παρών στη ζωή της Εκκλησίας ως τη συντέλεια του κόσμου-«Μεθ’ υμών ειμί, πάσας τας ημέρας της ζωής υμών έως της συντελείας του αιώνος».
***
Τώρα, μπορεί να είναι υπερβολικός ο αριθμός «χίλια» για τα Κοντάκια, που κατά το Συναξαριστή αποθησαύρισε ο Ρωμανός στη Μονή της Θεοτόκου, ωστόσο, σήμερα σώζονται λιγότερα από εκατό. Ο Σωφρόνιος Ευστρατιάδης, πρ. Μητροπολίτης Λεοντοπόλεως τα ανεβάζει σε 335, δε χωρεί όμως αμφιβολία ότι η ποιητική του παραγωγή υπήρξε πολύ πιο μεγάλη, αφού ουσιαστικά δεν είχε αφήσει θέμα της Αγίας Γραφής ή Αγιολογικό, που να μην εξυμνήσει. Πιο συγκεκριμένα σήμερα σώζονται ακέραια και έχουν κατά καιρούς εκδοθεί, 34 Κοντάκια με θέμα τη ζωή του Χριστού, 5 με θέμα άλλα γεγονότα της Κ. Διαθήκης, 7, με θέματα από την Π. Διαθήκη, 12 με άλλα θέματα, και 23 με θέμα την εξύμνηση διαφόρων Αγίων και Μαρτύρων. Μαζί με μερικά ακόμα που όμως δε σώζονται ακέραια, ο συνολικός αριθμός των Κοντακίων Ρωμανού του Μελωδού που γνωρίζουμε σήμερα είναι 89.
Στον πιο πάνω πίνακα είναι λίαν ευδιάκριτο ότι τα Κοντάκια που αναφέρονται στη ζωή του Χριστού, και ευρύτερα καλύπτουν θέματα από την Καινή κυρίως, και την Παλαιά Διαθήκη είναι τα περισσότερα.
***
Τώρα, μπορεί να είναι υπερβολικός ο αριθμός «χίλια» για τα Κοντάκια, που κατά το Συναξαριστή αποθησαύρισε ο Ρωμανός στη Μονή της Θεοτόκου, ωστόσο, σήμερα σώζονται λιγότερα από εκατό. Ο Σωφρόνιος Ευστρατιάδης, πρ. Μητροπολίτης Λεοντοπόλεως τα ανεβάζει σε 335, δε χωρεί όμως αμφιβολία ότι η ποιητική του παραγωγή υπήρξε πολύ πιο μεγάλη, αφού ουσιαστικά δεν είχε αφήσει θέμα της Αγίας Γραφής ή Αγιολογικό, που να μην εξυμνήσει. Πιο συγκεκριμένα σήμερα σώζονται ακέραια και έχουν κατά καιρούς εκδοθεί, 34 Κοντάκια με θέμα τη ζωή του Χριστού, 5 με θέμα άλλα γεγονότα της Κ. Διαθήκης, 7, με θέματα από την Π. Διαθήκη, 12 με άλλα θέματα, και 23 με θέμα την εξύμνηση διαφόρων Αγίων και Μαρτύρων. Μαζί με μερικά ακόμα που όμως δε σώζονται ακέραια, ο συνολικός αριθμός των Κοντακίων Ρωμανού του Μελωδού που γνωρίζουμε σήμερα είναι 89.
Στον πιο πάνω πίνακα είναι λίαν ευδιάκριτο ότι τα Κοντάκια που αναφέρονται στη ζωή του Χριστού, και ευρύτερα καλύπτουν θέματα από την Καινή κυρίως, και την Παλαιά Διαθήκη είναι τα περισσότερα.
Αγαπούσε και μελετούσε την Καινή Διαθήκη, και από τις συνθέσεις του φαίνεται ότι την κατείχε πολύ καλά. Επί πλέον βιώνοντας την αίσθηση ότι διακονεί την Εκκλησία από ένα λίαν ευαίσθητο και ιδιαίτερα διεισδυτικό πνευματικό χώρο, την ποίηση, ντυμένη μάλιστα μελωδικά, αξιοποίησε στο έπακρο το ποιητικό χάρισμα που του δόθηκε από την Παναγία θαυματουργικά για να ενσταλάξει στις ψυχές των πιστών το μήνυμα του Ευαγγελίου που άκουγαν.
Ο Ρωμανός δε γράφει ποίηση, ούτε για προσωπική ευχαρίστηση, ούτε γιατί του αρέσει να κάνει τέχνη, αλλά για να υμνήσει το Θεό. Προβάλλοντας το δικό του μήνυμα και πνεύμα, λειτουργεί ως στόμα και εξάγγελος του Χριστού στο πλήρωμα της Εκκλησίας, υπομνηματίζει ποιητικά τη ζωή του Χριστού, των Αγίων του, και τις αλήθειες της πίστης. Τα Κοντάκιά του, χωρίς να χάνουν στο παραμικρό από πλευράς αισθητικής ή λογοτεχνικής αξίας, το αντίθετο μάλιστα, ουσιαστικά είναι ποιητικές ομιλίες ή ποιητικά κηρύγματα εξόχως διδακτικά.
Τα ανάλογα μπορούμε να πούμε και για τα Κοντάκια σε Αγιολογικά κείμενα, τα Συναξάρια, δηλαδή, όπου περιγραφή και λόγος προκαλούν σε άμεση κοινωνία. Εκείνο όμως που εκπλήσσει θαρρώ είναι ο θαυμάσιος τρόπος που ενσωματώνει σ’ αυτά το πνεύμα και το μήνυμα των Πατέρων της Εκκλησίας, κάποτε αποδίδοντας αυτολεξεί ποιητικά αποσπάσματα ομιλιών τους. Γιατί διάβαζε και γνώριζε τα γραπτά των έως τότε Μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας ή ευρύτερα ονομαστών εκκλησιαστικών συγγραφέων.
Τα ανάλογα μπορούμε να πούμε και για τα Κοντάκια σε Αγιολογικά κείμενα, τα Συναξάρια, δηλαδή, όπου περιγραφή και λόγος προκαλούν σε άμεση κοινωνία. Εκείνο όμως που εκπλήσσει θαρρώ είναι ο θαυμάσιος τρόπος που ενσωματώνει σ’ αυτά το πνεύμα και το μήνυμα των Πατέρων της Εκκλησίας, κάποτε αποδίδοντας αυτολεξεί ποιητικά αποσπάσματα ομιλιών τους. Γιατί διάβαζε και γνώριζε τα γραπτά των έως τότε Μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας ή ευρύτερα ονομαστών εκκλησιαστικών συγγραφέων.
«Από τη μέχρι σήμερα έρευνα των πηγών του Ρωμανού αποδεικνύεται ότι ο μεγάλος υμνογράφος γνώριζε και χρησιμοποιούσε το έργο… του Μ. Βασιλείου, του Γρηγορίου Νύσσης, του Γρηγορίου Ναζιανζηνού, του Ιωάννη του Χρυσόστομου, του Μ. Αθανασίου, Γρηγορίου του Θαυματουργού, Ευσεβίου Αλεξανδρείας, Κυρίλλου Ιεροσολύμων και Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Επιφανίου Κύπρου… Βασιλείου Σελευκείας, Εφραίμ του Σύρου και άλλων. Από όλους όμως τους παραπάνω Πατέρες ο Ρωμανός φαίνεται ότι έχει μεγαλύτερη εξοικείωση με το έργο του Ιωάννη του Χρυσόστομου και του Βασιλείου Σελευκείας»
-Κ. Μητσάκης..
Δεν μπαίνω στο θέμα του επιστημονικού κοσκινίσματος της γνησιότητας των σωζόμενων Κοντακίων του. Αναφέρω μόνο ότι ο Μητροπολίτης πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρόνιος Ευστρατιάδης, «όχι μόνο δεν αμφισβητούσε τη γνησιότητα των Κοντακίων που μας έχουν παραδοθεί ως έργα του Ρωμανού, αλλά και έτεινε να αποδώσει στο μεγάλο Υμνογράφο κάθε αξιόλογο ανώνυμο Κοντάκιο ή απόσπασμα Κοντακίου. Απέρριπτε κατηγορηματικά τις επιφυλάξεις των άλλων ερευνητών για τη γνησιότητα και ενός μέρους ακόμη των ύμνων του Ρωμανού. «Μιμητές των έργων του Ρωμανού τόσον επιτήδειοι, γράφει, … ούτε υπήρξαν, ούτε είχαν συμφέρον να θυσιάσουν την ιδίαν αυτών αξίαν και προσωπικότητα χάριν του Ρωμανού». Ωστόσο, αν κρίνει κανείς από όσα γράφει ο Άγιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός και Θεολόγος στον περίφημο «Επιτάφιο στο Μ. Βασίλειο», κατά τα οποία πολλοί μετά ταύτα φτιασίδωναν ακόμα και την εξωτερική τους εμφάνιση, έτσι που να μοιάζουν κάπως με τον κορυφαίο αυτό Πατέρα της Εκκλησίας, μπορεί και να μην είναι τόσο βάσιμη αυτή η θέση.
«Από όλους τους σύγχρονους ερευνητές, εκείνος που ακολουθεί την πιο συντηρητική γραμμή στο ζήτημα της νοθείας των ύμνων του Ρωμανού είναι ο Καθηγητής Ν. Τωμαδάκης. Κατ’ αυτόν, ‘η βαρύτης της συναξαριακής ομολογίας είναι αδιάσειστος. Νόθευσις των αγιολογικών ύμνων του Ρωμανού εις τόσην έκτασιν δεν ήτο δυνατόν να γίνει κατά το σύντομο χρονικό διάστημα κατά το οποίο οι ύμνοι διετέλεσαν ολόκληροι εις τα λειτουργικά βιβλία. Δια των συναξαρίων γνωρίζουμε ότι έγραψε ύμνους εις όλους τους αγίους του ενιαυτού, τούτο δε σημαίνει ότι εκείνοι που αγιοποίησαν το Μελωδό, γνώριζαν κάλλιον ημών το πράγμα, και ότι είναι ελαφρότης ασύγγνωστος η αθέτησις πάντων των αγιολογικών ύμνων του Ρωμανού δια δήθεν φιλολογικούς λόγους μη τελειότητος της μορφής, κατασκευής και ύφους»-Κ. Μητσάκης.
Δεν μπαίνω στο θέμα του επιστημονικού κοσκινίσματος της γνησιότητας των σωζόμενων Κοντακίων του. Αναφέρω μόνο ότι ο Μητροπολίτης πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρόνιος Ευστρατιάδης, «όχι μόνο δεν αμφισβητούσε τη γνησιότητα των Κοντακίων που μας έχουν παραδοθεί ως έργα του Ρωμανού, αλλά και έτεινε να αποδώσει στο μεγάλο Υμνογράφο κάθε αξιόλογο ανώνυμο Κοντάκιο ή απόσπασμα Κοντακίου. Απέρριπτε κατηγορηματικά τις επιφυλάξεις των άλλων ερευνητών για τη γνησιότητα και ενός μέρους ακόμη των ύμνων του Ρωμανού. «Μιμητές των έργων του Ρωμανού τόσον επιτήδειοι, γράφει, … ούτε υπήρξαν, ούτε είχαν συμφέρον να θυσιάσουν την ιδίαν αυτών αξίαν και προσωπικότητα χάριν του Ρωμανού». Ωστόσο, αν κρίνει κανείς από όσα γράφει ο Άγιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός και Θεολόγος στον περίφημο «Επιτάφιο στο Μ. Βασίλειο», κατά τα οποία πολλοί μετά ταύτα φτιασίδωναν ακόμα και την εξωτερική τους εμφάνιση, έτσι που να μοιάζουν κάπως με τον κορυφαίο αυτό Πατέρα της Εκκλησίας, μπορεί και να μην είναι τόσο βάσιμη αυτή η θέση.
«Από όλους τους σύγχρονους ερευνητές, εκείνος που ακολουθεί την πιο συντηρητική γραμμή στο ζήτημα της νοθείας των ύμνων του Ρωμανού είναι ο Καθηγητής Ν. Τωμαδάκης. Κατ’ αυτόν, ‘η βαρύτης της συναξαριακής ομολογίας είναι αδιάσειστος. Νόθευσις των αγιολογικών ύμνων του Ρωμανού εις τόσην έκτασιν δεν ήτο δυνατόν να γίνει κατά το σύντομο χρονικό διάστημα κατά το οποίο οι ύμνοι διετέλεσαν ολόκληροι εις τα λειτουργικά βιβλία. Δια των συναξαρίων γνωρίζουμε ότι έγραψε ύμνους εις όλους τους αγίους του ενιαυτού, τούτο δε σημαίνει ότι εκείνοι που αγιοποίησαν το Μελωδό, γνώριζαν κάλλιον ημών το πράγμα, και ότι είναι ελαφρότης ασύγγνωστος η αθέτησις πάντων των αγιολογικών ύμνων του Ρωμανού δια δήθεν φιλολογικούς λόγους μη τελειότητος της μορφής, κατασκευής και ύφους»-Κ. Μητσάκης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου