28η Οκτωβρίου-Μία κωμωδία προ της τραγωδίας-Η επίδοση του τελεσιγράφου

Σαράντος Ι. Καργάκος

  Η ΦΑΙΝΟΜΕΝΙΚΗ παθητική ἀποδοχή τοῦ κτυπήµατος στήν Τήνο, δημιούργησε τήν ἐντύπωση στοὺς Ἰταλοὺς πώς ὁ ἑλληνικός λαός καί ἡ ἡγεσία του θά δεχθοῦν παθητικά, χωρίς οὐσιαστική ἀντίσταση, τήν ὑποταγή. Χρειαζόταν, ὅμως, ἕνα ἀκόμη ξεγέλασµα, ἕνα προπαγανδιστικό τέχνασμα γιά νά φανεῖ πώς ὁ ἐχθρός εἶναι ἕνας ἄκακος ἀμνός κι ἔρχεται στόν τόπο µας µέ ἀγαθό σκοπὀ, ὡς φορέας ἑνός μεγάλου πολιτισμοῦ.

 Ἔτσι τό Σάββατο τῆς 26ης Ὀκτωβρίου στήν ἰταλική πρεσβεία δινόταν µεγάλη δεξίωση στήν ὁποία παρίστατο ἡ ἀφρόκρεμα τῆς ἀθηναϊκῆς κοινωνίας, τῆς ἰταλικῆς παροικίας καὶ µερικοί δεύτερης γραμμῆς Ἕλληνες ὑπουργοί καί διπλωμάτες. Περί τίνος γεγονότος, ὅμως, ἐπρόκειτο; Πρός τί ἡ δεξίωση τῆς ἰταλικῆς πρεσβείας τήν προπαραµονή τῆς ἐπιδόσεως τοῦ ἰταλικοῦ τελεσιγράφου; Ἡ Ἰταλία ἐφάρμοζε, παράλληλα πρὸς τὴ μέθοδο τοῦ «μαστιγίου», καί τήν τακτική τοῦ «καρότου». Στή Λευκὴ Βίβλο πού ἔβγαλε ἡ Ἑλλάς τό 1940 καί περιελάμβανε µόνον ἐπίσημα κείµενα, ὑπάρχει µία χαρακτηριστική φράση: «Όπως εἰς ὅλας τάς τραγωδίας, ἔπρεπε νά ἐμφιλοχωρήσῃ, πρὀ τοῦ φρικτοῦ τέλους, καί µία φαιδρά σκηνή. Ἐπωφελής ἐννοεῖται διά τούς Ἰταλούς. Καὶ, διά τό ἐνδεχόμενον ἑλληνικῆς ἀντιστάσεως, ἔπρεπε ἡ στιγµή τῆς ἰταλικῆς ἐπιθέσεως νά εὕρῃ τήν Ἑλλάδα τελείως ἀνύποπτον». Τὸ «ἀνύποπτον» αὐτό προσπαθοῦσε, ἴσως καί ἐν ἀγνοίᾳ του, πάντως µέ ἐντολή τῆς κυβερνήσεώς του, νά καλλιεργήσει ὁ Ἰταλός πρεσβευτής Γκράτσι, ἐπωφελούμενος ἀπό τό γεγονός ὅτι τό µελοδραματικό τμῆμα τοῦ Βασιλικοῦ Θεάτρου ἐπρόκειτο νά ἀνεβάσει τήν «Μαντάμ Μπαττερφλάυ» τοῦ Ἰταλοῦ μουσουργοῦ Πουτσίνι.

 Ὁπωσδήποτε καί ὁ τότε διευθυντής τοῦ Βασιλικοῦ Θεάτρου Κωστῆς Μπαστιᾶς ἐργαζόταν συστηματικά γιά τή σύσφιξη τῶν ἑλληνοϊταλικῶν πολιτιστικῶν σχέσεων. Στό ἀρχαῖο θέατρο τῶν Συρακουσῶν εἶχαν ἀρχίσει, ὑπό τήν καθοδήγηση τοῦ Ἑτόρε Ῥομανιόλι, νά παίζονται ἀρχαῖες τραγωδίες. Τήν πολιτιστική αὐτή προσἑγγιση προωθοῦσε καί ὁ Γκράτσι πού ἤθελε γιά τή συγκεκριμένη παράσταση νά δελεάσει τόν πρωθυπουργό, πού, ὡς Ἑπτανήσιος, ἦταν φίλος τῆς ὅπερας. Ὁ πρεσβευτής ὑποσχόταν στὀν Μεταξᾶ ὅτι µετά τήν ἐπίσημη πρώτη θά ὀργάνωνε ἑορταστική δεξίωση τήν ὁποία θά τιμοῦσε ὁ γυιός τοῦ μεγάλου συνθέτη πού θά ἐρχόταν εἰδικά ἀπό τήν Ἰταλία.

 Ὁ Μεταξᾶς συγκατένευσε στό νά γίνει ἡ ἑορτή, ἐφόσον θά
παρἰστατο ἕνας Πουτσίνι, ὄχι ὅμως στό νά παραβρεθεῖ στἡ δεξίωση ὁ ἴδιος.

Ἡ παράσταση ἐδόθη, ἦταν ἐξαιρετικά ἐπιτυχής καί ἀκολούθησε ἡ δεξίωση στήν πρεσβεία, ὅπου προσκλήθηκαν καί οἱ καλλιτέχνες. Ἡ ἑορτή, γράφει αὐτόπτης µάρτυς, ἦταν περίλαμπρη. Δέν εἶχε, ὅμως, τή συνήθη αἴγλη, διότι ἐλάχιστοι Ἕλληνες εἶχαν τή δύναμη νά ὑπερνικήσουν τήν ἀηδία τους καὶ νά προσέλθουν. «Εἰς δέ τόν διάκοσµον, τόν φωτισµόν, τό κυλικεῖον, εἶχε δοθεῖ εἰδικός τόνος φασιστικῆς µεγαλοπρεπείας». Κι ἀκόμη: «Εἰς τό κέντρον μιᾶς τεραστίας τραπέζης καταφόρτου ἀπό τά κρύσταλλα καί τὰ ἀσημικά μέ τά ποτά καί τά ἐδέσματα, ἕνα πελώριον γλύκισμα εἶχε ἐπάνω του σακχαροπήκτους ἀδελφωμένας, τήν ἑλληνικήν καὶ τήν ἰταλικήν σηµαίαν. Ἕνα ἀφελές, δῆθεν, τοπικόν χρῶμα ἐδίδετο ἀπό ὁμάδα µαγείρων µέ τούς λευκούς των σκούφους πού ἐμοίραζαν, ἀπό παμµεγέθεις χύτρας εὐγευστότατα μακαρόνια»! Καί µία φράση ἀκόμη: «Όλοι ἤθελαν νά φύγουν ἀπό τό περιβάλλον αὐτό τό ὄζον ( =μυρίζον) θεάτρου, φάρσας µαζί καί τραγωδίας...».

 Καί τήν ὥρα πού ὁ Γκράτσι, φιλομειδής καὶ κοµψολόγος, περιφερόταν μεταξύ τῶν συνδαιτηµόνων, ἔφθανε στὸ πάνω πάτωμα κατά τμήματα, μέ κρυπτογραφικό κώδικα, τό ἰταμό ἰταλικό τελεσίγραφο, πού θά ὁλοκληρωνόταν σὲ ὅλη τή διάρκεια τῆς ἑπόμενης ἡμέρας (Κυριακή 27ης Ὀκτωβρίου). Ὁ Γκράτσι τό εἶχε καταλάβει ἀπό νωρίς· ἔπαιζε θέατρο καί πάντα φιλομειδής ἀποχαιρέτησε τοὺς Ἕλληνες καλεσμένους, Σέ λίγο ἡ Ἰταλία θά ἔδειχνε τά δόντια της. Ἀνάμεσα στούς προσκεκλημένους στή δεξίωση τῆς ἰταλικῆς πρεσβείας µετά τήν παράσταση τῆς «Μαντάμ Μπαττερφλάυ» τὸ Σάββατο τῆς 26ης Ὀκτωβρίου, ἦταν καί ὁ ὑφυπουργός Ἐξωτερικῶν Θ. Νικολούδης. Κατά τήν 1η µετά τά µεσάνυκτα, ὁ ὑφυπουργός κλήθηκε ξαφνικά στό τηλέφωνο. Ἐπέστρεψε µετά ἀπό λίγο γελαστός. Ὁ Γκράτσι τόν πλησίασε ἀνήσυχος, φοβούμενος µήπως εἶχε ἀντιληφθεῖ κάτι τό ὕποπτο. Ἀλλά ὁ Ἕλληνας ὑπουργός παρίστανε τόν ἀμέριμνο. Κι ὅμως εἶχε πληροφορηθεῖ ὅτι τό ἐπεισόδιο πού τόσο ἤθελε ὁ Μουσσολίνι εἶχε σκηνοθετηθεῖ καὶ ἀνεβεῖ στό θέατρο τῆς ἱστορίας. Τό πρακτορεῖο «Στέφανι» μόλις εἶχε προβεῖ σὲ δύο ἀνακοινώσεις πού εἶχε συλλάβει τὸ Ἀθηναϊκό Πρακτορεῖο. 

Ἡ µία ἀνακοίνωση ἔλεγε:
«Ένοπλος ἑλληνική συμμορία ἐπετέθη σήµερον τήν πρωίαν διά πυροβολισμῶν καί χειροβομβίδων ἐναντίον ἀλβανικῶν φυλακίων πλησίον τῆς Κορυτσᾶς, νοτίως τῆς διαβάσεως Καπέτσιτσα. Ἡ ἄμεσος ἀντίδρασις τῆς ἆλβανικῆς περιπόλου καί ἡ ἐπακολουθήσασα ἐπέμβασις ἄλλων ἀποσπασμάτων ἐπέτρεψαν τήν ἄμεσον ἀπόκρουσιν τῆς ἐχθρικῆς ὁμᾶδος, ἡ ὁποία εἶχεν εἰσχωρήσει ἐντός τοῦ ἀλβανικοῦ ἐδάφους. Ἕξ(6) ἐκ τῶν ἐπιτιθέντων Ἑλλήνων συνελήφθησαν. Αἱ ἀπώλειαι τῶν Ἀλβανῶν ἀνέρχονται εἰς δύο στρατιώτας νεκρούς καί τρεῖς τραυματίας».
Τό ἄλλο ἀνακοινωθέν ἦταν πιό λιτό ἀλλά ἐξ ἴσου προβοκατορικό:
«Χθές τήν ἑσπέραν τρεῖς βόμβαι ἐξερράγήσαν πλησίον τῆς ἕδρας τοῦ γραφείου τοῦ Ἰταλοῦ λιμενάρχου τοῦ Πόρτο Ἔντα (ἔτσι εἶχαν ὀνομασθεῖ πρός τιμήν τῆς κόρης τοῦ Μουσσολίνι Ἔντας οἱ Ἅγιοι Σαράντα). Ὑπάρχουν δύο ἐλαφρῶς τραυματισµένοι. Καταζητοῦνται δραστηρίως οἱ Ἕλληνες ἤ Βρεττανοί πράκτορες εἰς τούς ὁποίους ὀφείλεται ἡ ἐνέργεια αὕτη».

Ἦταν πλέον σαφές ὅτι ἡ ὥρα ἤγγικεν. Τὸ Ἀθηναϊκό Πρακτορεῖο προέβη ἀμέσως σὲ διάψευση, ἀλλ᾽ ὅλα αὐτά ἦσαν πιά τυπικἀ. Ἡ Κυριακή 27 Ὀκτωβρίου ἦταν µιά νευρική Κυριακή. Ἐπικρατοῦσε µιά ἀνήσυχη νηνεµία πού προµήνυε τήν καταιγίδα. Ὁ Ἰταλὸς πρεσβευτής τό ἑσπέρας τῆς 27ης Ὀκτωβρίου μετέβη µέ τόν πρίγκιπα Ντεµίντωφ, πρώην πρεσβευτή τῆς Ρωσίας στήν Ἀθήνα, στήν οἰκία τῆς κυρίας Βλαστοῦ ἐπί τῆς ὁδοῦ Βασιλίσσης Σοφίας καὶ παρέμεινε ὥς τίς 13.30, διηγούµενος διάφορα χαριτωµένα ἀνέκδοτα καί παίζοντας μπρίτζ. Ἔτσι ἔδωσε τήν ἐντύπωση ὅτι δἐν συνέβαινε τίποτα. Καὶ πολλοί κοσµικοί Ἀθηναῖοι ἔπεσαν ξέγνοιαστοι νά κοιμηθοῦν.

Στίς 3 τὸ πρωί τῆς Δευτέρας 26 Ὀκτωβρίου 1940, ὁ Γκράτσι κτυποῦσε τὴ θύρα τῆς ἐξοχικῆς οἰκίας Μεταξᾶ στήν Κηφισιά, µιά µικρή καὶ οὐσιαστικά ἀφρούρητη οἰκία. Ὁ Μεταξᾶς ἀφυπνίσθηκε, ἔρριξε κάτι πρόχειρο πάνω του καί ἄνοιξε ὁ ἴδιος τὴν πόρτα. Ὁ Ἰταλός πρέσβυς, ἀφοῦ προχώρησε στό ἐσωτερικό, ἔβγαλε ἀπό τό θυλάκιό του τόν φάκελο, πού περιεῖχε τόν κεραυνό, καὶ περίµενε µέ ἀγωνία τήν ἀπάντηση. Ὁ Μεταξᾶς συνέλαβε ἐντός δύο λεπτῶν τό πνεῦμα τοῦ τελεσιγράφου, ἀλλά προσποιήθηκε ὅτι τό διαβάζει µέ προσοχή ἐπί ἕνα τέταρτο, μέχρις ὅτου σκεφθεῖ τίς κατάλληλες λέξεις πού θά χρησιμοποιοῦσε γιά νά ἀπαντήσει. Κατανοοῦσε ὅτι ἐκείνη τή στιγµή γραφόταν µιά νέα σελίδα τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας. Όταν πιά ἦταν ἔτοιμος, δίπλωσε τό τελεσίγραφο καὶ τό ἔβαλε πάλι στό φάκελο.

 Ὁ Γκράτσι τότε, σύµφωνα μέ τίς ὁδηγίες πού εἶχε λάβει, προσέθεσε σάν ὑστερόγραφο:
ΓΚΡ: -Κύριε Πρόεδρε, εἶμαι ἐπιπροσθέτως ἐπιφορτισμένος νά σᾶς ἀνακοινώσω ὅτι, ἐν περιπτώσει µή ἀποδοχῆς τῶν ὅρων πού ἀνεγνώσατε, τά ἴταλικά στρατεύματα θά εἰσέλθουν εἰς τήν Ἑλλάδα εἰς τὰς ἕξ τό πρωί.
ΜΕΤ: -Κύριε πρεσβευτά, καί τό περιεχόµενον τοῦ τελεσιγράφου καί ὁ τρόπος κατά τόν ὁποῖον μοῦ ἐπεδόθη σημαίνει κήρυξιν πολέμου ἐκ µέρους τῆς Ἰταλίας.
ΓΚΡ: -Ἀλλά ἐάν δώσετε διαταγάς εἰς τά στρατεύματά σας νά ἀφήσουν ἐλευθέραν τήν δίοδον εἰς τά ἰταλικά στρατεύματα...
ΜΕΤ: -Περιτόν νά προχωρήσετε. Δέν πρόκειται νά δώσω διαταγάς εἰς τά στρατεύματά µας νά ἀφήσουν ἐλευθέραν τήν δίοδον εἰς τούς Ἰταλούς, Ἀλλά, προσέξατε! Δέν πρόκειται, ἐπαναλαμβάνω καί τονίζω, νά δώσω τοιαύτας διαταγάς. Ἀλλά ὑποθέσατε ὅτι ἀποφασίζω νά τάς δώσω. Εἶναι τώρα σχεδόν τρεισήµιση. Πρέπει νά ἐνδυθῶ, νά κατέλθω εἰς τάς Ἀθήνας, νά ἐξυπνήσω τόν βασιλέα, ὁ ὁποῖος εἶναι εἰς τό Τατόι, νά καλέσω τὀν ὑφυπουργόν τῶν Στρατιωτικῶν καί τὸν ἀρχηγόν τοῦ Γενικοῦ Ἐπιτελείου...».
Ὁ Μεταξᾶς, ἀφοῦ ἀπαρίθμησε ὅλη τή διαδικασία πού ἔπρεπε νά ἀκολουθήσει, ἄν ἐπρόκειτο νά πεῖ τό «Ναί», κατέληξε µέ τὴν περίφηµη φράση:
- «Ἡ Ἰταλία, µή ἀφήνουσα ἐκλογήν μεταξύ συρράξεως καί εἰρήνης, κηρύττει τόν πόλεμον εἰς τήν Ἑλλάδα. Ὥστε εἴμεθα εἰς πόλεμον».
Αὐτή ἦταν ἡ τελευταία του φράση. Καί ἡ φράση αὐτὴ συμπυκνώθηκε ἀπό τόνΤύπο καί τήν κοινή γνώµη σ᾽ ἕνα κεφαλαιῶδες «ΟΧΙ». Πού ἦταν «ΟΧΙ» τῶν πάντων. Καὶ τῆς ἡγεσίας καί τοῦ λαοῦ.

Ὁ πρεσβευτής Β. Π. Παπαδάκης, πού ἔζησε ἀπό κοντά τὴν ἀγωνία τοῦ Μεταξᾶ καί εἶχε πληροφόρηση ἀπό «πρῶτο χέρι», συνεχίζει τήν ἀφήγηση τῆς δραματικῆς ἐκείνης στιγμῆς ὡς ἑξῆς:
«Καί ὁ Μεταξᾶς ἐπροχώρησε πρός τήν θὐραν. Ὁ πρεσβευτής ἠννόησεν ὅτι ἀπεπέμπετο. Ὑπεκλίθη καί ἀπῆλθε, χωρίς νά τοῦ δοθῇ χείρ χαιρετισμοῦ».
Μετά τόν πόλεμο καὶ πολύ περισσότερο µετά τή δικτατορία ἀμφισβητήθηκαν τά πάντα γιά τόν Μεταξᾶ, ἀμφισβητήθηκε ἀκόμη καί τό «ΟΧΙ». Σήµερα, νεόκοποι ἱστορικοί, πού ἐναρμονίζονται πρός τό ἑκάστοτε ρεῦμα τῆς ἐποχῆς, θέλοντας νά δώσουν δείγµατα προοδευτισμοῦ καί δημοκρατισμοῦ, ἀρνοῦνται τή σθεναρή στάση τοῦ Μεταξᾶ. Αὐτό εἶναι κακή ὑπηρεσία πρός τήν ἱστορική ἀλήθεια καὶ τή δημοκρατία. Ὅταν ἀρνούμαστε τά θετικά μιᾶς δικτατορίας, τότε ὑπονομεύουμε τὴ δημοκρατία. Οἱ ἀρνητές της -κι εἶναι πολλοἰ- θά διογκώσουν τά κρίµατά της, πού εἶναι πολλά, ὅπως, γιά παράδειγµα, τά σηµερινά. Ἡ δημοκρατία θέλει µεγαλοψυχία σάν αὐτή πού ἀποπνέει τὸ ἄρθρο ἑνός σπουδαίου προµάχου τῆς δημοκρατίας, τοῦ Ἀντώνη Δροσόπουλου, ὁ ὁποῖος εὐτόλμως ἔγραψε: 

«Χωρίς τήν 4η Αὐγούστου, ὅσο κι ἄν μᾶς ἐνοχλοῦν οἱ μνῆμες τῆς δικτατορίας, δέν θά εἴχαμε τήν 28η Ὀκτωβρίου. Θά χάναµε πιθανότατα ἕνα µέρος τοῦ ἐδάφους µας στόν μεταπολεμικό κόσµο...» («Ἐφημερίδα τοῦ Κέντρου Σοσιαλιστικῶν Μελετῶν», Φεβρουάριος 2006). Ἄς προστεθεῖ ὅτι καί ὁ γράφων, προερχόμενος ἀπό ἀντιβασιλική καί ἀντιμεταξική οἰκογένεια τῆς Μάνης, ἄρχισε τή συγγραφική του δράση µέ ἕνα ἀντιμεταξικό µελέτημα περί Ε.Ο.Ν. Δέν θέλω νά εἶμαι σκληρός. Ἀλλά πιστεύω ὅτι ἄν ἡ σήµερα λεγόμενη δημοκρατική ἡγεσία βρισκόταν στἠ θέση τοῦ Μεταξᾶ τήν 28η Ὀκτωβρίου 1940, θά ἔλεγε ΝΑΙ. 

 Στά ὅσα παραπάνω ἐκθέσαμε, κρίνουμε σκόπιμο νά παραθέσουµε καί μιά ἀκόμη νηφάλια σκέψη προερχόμενη ἀπό τὴ γραφίδα στρατιωτικοῦ, ὁ ὁποῖος, στό μέτρο τοῦ δυνατοῦ, προσφέρει κρίσεις νηφάλιου στοχασμοῦ:
«Ἐκυβερνᾶτο (ἡ Ἑλλάς) ὑπό καθεστώς δικτατορικοῦ (...) Ἕν ὅμως γεγονός τυγχάνει ἀνεπίδεκτον ἀμφισβητήσεως. Ὁ Ἕλλην Πρωθυπουργός, ἀπαντῶν εἰς τό ἐπιδοθέν ἄνανδρον τελεσίγραφον τοῦ Φασισμοῦ, ἐπιδοθέν µέσῳ τοῦ τότε ἐν Ἀθήναις Ἰταλοῦ Πρέσβεως, κατά τὰς μεταμεσανυκτίους ὥρας τῆς 28ης Ὀκτωβρίου 1940, μὲ σύγχρονον «Μολών λαβέ» τό ἱστορικόν «ΟΧΙ», ἐξεπροσώπει τό σύνολον τοῦ Ἔθνους. Διά τοῦ στόματος τοῦ Ἰωάννου Μεταξᾶ ὠμίλησε σύμπας ὁ Ἑλληνισμός. Οἱ μέν φιλελεύθεροι πολῖται καί οἱ ἀντιβενιζελικοί συνῆψαν µίαν σιωπηράν εἰλικρινῆ κομματικήν ἀνακωχήν πρό τοῦ ἐξωτερικοῦ ἐχθροῦ» (Σέργιος Α. Γυαλίστρας: «Ἐθνικοί Ἀγῶνες 1909-1959», βιβλιοπωλεῖο «Ἑστίας», Ἀθῆναι 1963, σ. 249).
Ὁ Σέργιος Γυαλίστρας ἦταν ἀντιστράτηγος καὶ πρώην ὑφυπουργός Ἀεροπορίας. Ἀλλά ὄχι µόνον αὐτός. Κι ἄλλοι παράγοντες ἀντιμεταξικοί καὶ ἀντιβασιλικοί ἔχουν διακηρύξει ὅτι τήν κρίσιµη ἐκείνη στιγµή οἱ πολιτικὲς ἀντιθέσεις εἶχαν ξεχαστεῖ καὶ σύσσωμος ὁ ἑλληνικός λαός ἦταν πρόθυμος μὲ ἐνθουσιασμό νά ἀντιπαραταχθεῖ πρὸς τὸν δολίως ἐπιτιθέμενο ἐχθρό.
Σαράντος Ι. Καργάκος, «2ος Παγκόσμιος Πόλεμος», Περιτεχνών, Αθήνα: 2017, τ. β΄, σσ. 41-47.

πηγή