"Ο Χριστός ξανασταυρώνεται" του Καζαντζάκη

Ευστάθιος Δαφνομήλης

  Όταν ένας μυθιστοριογραφος δημιουργεί μια ιστορία, είναι ταυτόχρονα και σκηνοθέτης και "υπεύθυνος διανομής ρόλων" (casting director), καθώς αποφασίζει πόσα, ποια και πώς θα είναι τα πρόσωπα που θα ενσαρκώσουν την ιστορία που θέλει να διηγηθεί. 

Όπως για παράδειγμα σε ένα μυθιστόρημα/περιπέτεια, τα πρόσωπα έχουν τον λειτουργικό τους ρόλο, καθώς χρειάζεται ένας ήρωας, ένας κακός και οι ενδιάμεσοι χαρακτήρες, έτσι, στο παρόν μυθιστόρημα που τείνει να αποτελεί στοχαστικό/φιλοσοφικό έργο, επιλέγονται σκοπίμως κάποιες μορφές να ενσαρκώσουν κάποιους ρόλους.

Εν προκειμένω έχουμε τον παπά του χωριού που εκπροσωπεί τον Κλήρο, έχουμε τον γερο-Πατριαρχέα που εκπροσωπεί τον Άρχοντα, και έχουμε και τον γερο-Λαδα, που είναι ο κεφαλαιοκρατης και τοκογλύφος της Λυκόβρυσης (όνομα του χωριού της ιστοριας). Και ανάμεσά τους ξεπροβάλει ο Μανωλιός (οχι τυχαία με το όνομα του Χριστού), ένας απλός άνθρωπος του μόχθου που αναπαριστά τον εαυτό του και ταυτόχρονα όλους αυτούς που ορθώνονται από τον βούρκο του υλικού κόσμου και αφιερώνονται στο επέκεινα.

Ο Καζαντζάκης φαίνεται σχεδόν από την αρχή, πως στο μικρό σκηνικό της ιστορίας του, έχει αποφασίσει να βάλει σε ένα τηγάνι και να "ψήσει" τους τρεις πρωταγωνιστές του, να τους φέρει ενώπιον ηθικών διλημμάτων, να τους ταπείνωσει, να τους αλέσει, να τους κονιορτοποιήσει ηθικά, δημιουργώντας με αυτούς κάποια ηθικοπλαστικά παραδείγματα, όλα τα παραπάνω κινούμενα εντός της σφαίρας των κανόνων της χριστιανικής ηθικής.

Θα έλεγα πως χρησιμοποιεί τον ακριβώς αντίθετο τρόπο για να περάσει το μήνυμα του από την συνήθη οδό, δηλαδή από το να φτιάξει έναν θαυμαστό ήρωα, είδωλο, παράδειγμα. Εκεί που ολόκληρη η αρχαία ελληνική θεατρική συγγραφή παρουσιάζει πρότυπα μέσα από τα παραδείγματα ηρώων που ξεχωρίζουν και αποθεώνονται, εδώ ο Καζαντζάκης κατασκευάζει τρεις αντι-ήρωες, τρεις φαύλους, χαμερπείς ανθρώπους, χαμένους μέσα στην πλάνη τους, και εμπρός τους τοποθετεί τον δικό μας ήρωα, τον Μανωλιό, δυνατό μεν ψυχικά, αλλά αδύναμο, φθαρτό σωματικά, ανίκανο να αλλάξει την ροή των πραγμάτων.

Στην πλέον αισιόδοξη εκδοχή των περιπτώσεων, περιμένει κανείς, πώς οι αναγνώστες μέσα από τα αντιπαραδειγματα θα καταλάβουν ποιο είναι το σωστό και να οδηγηθούν προς την αρετή. Φευ! Τα διλήμματα που θέτει στους αντι-ήρωες είναι σκοπίμως κατασκευασμενα με ακραίο τροπο ώστε να φανούν άθλιοι. Για τον αναγνώστη που διεισδύει στην σκέψη του συγγραφέα, και δεν μένει μόνο στην μυθιστορηματική ανάγνωση, είναι κατάδηλο πως στόχος του είναι να παρουσιάσει έναν αμαρτωλό παπά, έναν σατανόπαπα που δεν διστάζει ακόμα και να σκοτώσει στο όνομα του Χριστού, έναν αδελφό. 

Να παρουσιάσει έναν Άρχοντα δειλό, κατώτερο των περιστάσεων, που είναι πρόθυμος να θυσιάσει το χωριό για να σώσει το τομάρι του, ενώ η γραφική μορφή του γερο-Λαδά, χτυπάει τους κατέχοντες και δημιουργεί ένα στερεότυπο για τους πάσης φύσεως επενδυτές, κατατάσσοντάς τους όλους συλλήβδην στην κατηγορία του "Σάιλοκ".
Η δε τάση που έχουν οι τρεις πρωταγωνιστές αντιήρωες να χαρακτηρίζουν ως μπολσεβικισμό την προβολή Χριστιανικής ηθικής από τον Μανωλιό, δείχνει πως ο Καζαντζάκης έχει αρκετά έντονα φιλοκομμουνιστικά αισθήματα (χωρίς να ειναι κομμουνιστής), παρά τα μύρια όσα έχουν γραφτεί υπέρ ή κατά αυτης της άποψης για την ιδεολογική του ταυτότητα.

Αν το έργο αυτό είχε γραφτεί το 1925, θα ήταν μερικώς δικαιολογημενες τέτοιες εμβόλιμες αναφορές. Ομως, το έργο γράφτηκε το 1947-48 σε μια αιματοβαμμένη περίοδο που δεν χωράνε επαμφοτερίζουσες στάσεις, άλλωστε γι' αυτό φτάνει να εκδοθεί 7 χρόνια μετά, το 1954, και κυκλοφόρησε πρωτα στο εξωτερικό...
Θα περίμενε ( ; ) κανείς πώς με τα αντιπαραδειγματα θα προωθούσε την ορθή χριστιανική σκέψη και πρακτική, όμως στην κοινωνία συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο: με την διάδοση του έργου του και την ανάδειξή του σε έργο παγκοσμίου εμβελείας, κατ' αρχήν επιβάλλεται στην εγχώρια λογοτεχνία και σταδιακά αποτελεί ένα (μεγάλο) λιθαράκι στην αποκαθήλωση βασικών προτύπων της ελληνικής κοινωνίας. 

Ο Κλήρος, που ασυζητητί απετέλεσε πυλώνα αγωνιστικό, επαναστατικό, διδακτικό, του Γένους, συνδέεται με το ακριβώς αντίθετο. Ο Καζαντζάκης καταφέρνει να συνυφανει τα τίμια μπαρουτοκαπνισμένα και αιματοβαμμένα άμφια της Ορθοδοξίας, με την στρεβλή κληρικαλιστική εκδοχή του ρωμαιοκαθολικισμου, του προτεσταντισμού της Δύσεως που είχαν κοσμική εξουσία με ηγεμονικό ρόλο και στυγνή επιβολή αυτής επί των λαών της Δυσεως. 

Οι Άρχοντες δε, αμαυρώνονται από την εικόνα ενός ανάξιου και ποταπού κοτζαμπαση, διαγράφοντας στο λαϊκό θυμικο την πραγματικότητα, πως η Επανάσταση πάτησε πάνω στα κομμένα κεφάλια των κοτζαμπασαίων που θυσιάστηκαν εκουσίως για να σωθεί ο ξεσηκωμός. Αυτοί οι Άρχοντες μέχρι και τους Βαλκανικούς και την Εκστρατεία στην Ανατολία, συναγωνίζονταν για τα παιδιά τους πώς θα βρεθούν στο μέτωπο, πιο κοντά στις μάχες.

 Όσο για τον γερο-Λαδά, αυτή εδώ η Πατρίδα μας, χρωστάει πάρα πολλά σε εμπόρους και επενδυτές που από την μία έκαναν το σκατό τους παξιμάδι ζώντας σαν γερο-Λαδάδες, κι από την άλλη έχτιζαν ιδρύματα, σήκωναν (εθνικές) τράπεζες, έφτιαχναν σχολεία. Τσιγκούνηδες προς τον εαυτό τους και σκορποχερηδες για την Πατρίδα.
Από το 1950 και μετά, συμπτωματικώς σχεδόν ταυτόχρονα με την δημοσίευση του μηθιστορήματος, αρχίζει η αποκαθήλωση των κοινωνικών προτύπων, ακολουθώντας και την Δυτικοφερτη όμοια τάση, ώστε να φτάσουμε σταδιακά μια εικοσαετία μετά, στον καταραμένο Μάη του '68, για την πλήρη αποκαθήλωση των προτύπων και την έναρξη ανόδου του πολιτισμικού μαρξισμού.

Αντιθέτως απο το 1948 και το "Ο Χριστός ξανασταυρώνεται", όταν ο Καζαντζάκης 5 χρόνια μετά, αποφασίζει να γράψει ένα βιβλίο πρότυπο και ας μου επιτραπεί η έκφραση, ως "ευαγγέλιο" για την Κρητική ψυχή και λεβεντιά, εκεί πια δεν παίζει με αντιήρωες και με μικρότητες, γιατί εκεί γράφει για την ιδιαίτερή του πατρίδα. Έτσι δημιουργεί έναν ήρωα βγαλμένο σαν από ριζίτικο τραγούδι, που δεν είναι φτιαγμένος σαν όλους μας από πηλό... όχι, αυτός ο ήρωας είναι βουνό ολάκερο, συντρίβει την θέληση των αντιπάλων του, στίβει την πέτρα, μιλάει με τα μάτια μόνο, είναι θεριό απο ατσάλι και φωτιά... Είναι "ο Καπετάν Μιχάλης"...

Κάποιοι γράφουν πως για το "Χριστός ξανασταυρώνεται" έπαιξε μεγάλο ρόλο στην διαμόρφωση του ψυχισμού του και στην πιθανή μεταφορά εμπειριών στο μυθιστόρημα, αυτά που έζησε ως διευθυντής του γραφείου περιθάλψεως προσφύγων όπου διορίστηκε από τον Βενιζέλο στην ηλικία των μόλις 36 ετών. Βεβαίως, ο άνθρωπος που τον πρότεινε γι' αυτήν τη θέση ήταν ο Αρχιεπίσκοπος Μελέτιος Μεταξακης, ο οποίος θα μπορούσε άψογα να συνοψίζει και να ξεπερνά σε ποταπότητα και χυδαιότητα, όχι μόνο τον παπα-Γρηγόρη του μυθιστορήματος αλλά ακόμα "καλύτερα" τον Δεσπότη στη μεγάλη πόλη του μυθιστορήματος...

Και ίσως η δημιουργία και περιγραφή ενός τέτοιου Δεσπότη να είναι μία κάποια αναφορά στον Αρχιεπίσκοπο, αν και θα ήταν λίγο άβολο να την κάνει πιο φωτογραφική κατά του ευεργέτη του... 

Όπως ίσως φωτογραφίζει και γιους αρχόντων και δασκάλους και ποιητές στα πρόσωπα του δασκάλου αλλά και του Μιχελή (γιου του Πατριαρχέα), γιούς που έριξαν τα κορμιά τους στον πόλεμο όταν το ζήτησε η Πατρίδα, αποκρύπτοντας το γεγονός πως τέτοιοι άξιοι γόνοι ήταν υιοί σπουδαίων πατέρων. 

Άσχημη αντίθεση: ο ίδιος στα 29 του, με τους Βαλκανικούς πολέμους να μαίνονται, βρέθηκε προστατευόμενος του Βενιζέλου, στο Πρωθυπουργικό γραφείο, όταν ο Μαβίλης στα 36 είχε ήδη οργώσει τα βουνά της Κρήτης, στα 37 πολεμούσε στην Ήπειρο, και στα 52 του πέθανε πολεμώντας έξω από τα Ιωάννινα. Αντίστοιχα ο φίλος του ο Σικελιανός, πολεμούσε στους Βαλκανικούς, ο Δραγούμης και πολλά άλλα παραδείγματα επιφανών ανδρών της εποχής προσέφεραν τον εαυτο τους στην υπηρεσία της Πατρίδος ακυρώνοντας εν τοις πράγμασι το ψευδεπιγραφο αφήγημα των αρχόντων που νοιάζονται μόνο για το τομάρι τους ή των δασκάλων "που δίδασκαν και νόμο δεν εκράτουν".

Ο Καζαντζάκης είναι αναμφίβολα μια τεράστια μορφή των ελληνικών γραμμάτων, ο γράφων δεν αποσκοπεί στο να μειώσει το μέγεθός του, ούτε βαυκαλιζεται πως έχει την ικανότητα ή αξία για να πράξει κάτι τέτοιο. Όμως το έργο (πρέπει να) κρίνεται αυτούσιο εντός του πλαισίου εποχής πάντα και όχι με αναχρονιστική σκέψη. Δεν το σχολιάζω ως απλό μυθιστόρημα, διότι δεν είναι κάτι τέτοιο. Το σχολιάζω ως φιλοσοφικό, στοχαστικό δημιούργημα, που υποκινεί σκέψεις οι οποίες αξίζει θεωρώ να εντοπιστούν, αναλυθούν και να τεθούν υπό κριτική, ακόμα και σήμερα.

Σαφώς έχει και άλλα (λαμπρότερα κατ' εμέ) παραδείγματα γραφής και σκέψης τα οποία και θα αναλύσω στο μέλλον. Τέλος, θεωρώ πως αποτελεί ως συγγραφέας, έναν από τους ογκόλιθους της σύγχρονης ελληνικής σκέψης και λογοτεχνίας και ασχέτως των ενστάσεων και αντιρρήσεων είναι σημαντική η προβολή του Ελληνισμού που πέτυχε στο διεθνές λογοτεχνικό στερέωμα, κάτι που δεν μπορούν να επιτύχουν όλοι.